د .ئاشنا بابان
بەشی یەکەم
پێویستی بارودۆخی سیاسی و سەربازی جیهانی لە کاتی جەنگی جیهانی دووەم هۆکارێک بوو بۆ گرنگی پێدان و دروستبونی ئاسایشی نەتەوەی ، بارودۆخی جیهان و هاوسەنگی هێز و تەکەتولاتی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی هۆکارێکی تری سەرهەڵدانی ودراسەکردنی بابەتی ئاسایشی نەتەوەی بو،کاتێک باسی ئاسایش دەکرێت ڕاستەوخۆ هزرمان بۆ هێزی سەربازی و ئەمنی دەچێت، بەڵام گواستنەوەی چەمکی ئاسایش لە بابەتی پەیوەست بە سەربازی بۆ گشت بابەتە کۆمەڵایەتیە گشتگیرەکان و بە تایبەت لێکدراو بە توانای دەوڵەت و کۆمەڵگا و جێبەجێکردنی پلان و بەرنامەی گەشەسەندنی ئابوری و سیاسی و کۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیریەوە لە پێناو بنیاتنانەوەی وڵاتدا لە دوای جەنگی جیهانی دووەم بو بە بابەتێکی سەرەکی و گرنگ کە دەوڵەتانی رۆژئاوا گرنگیەکی زۆریان پێدا.. هەروەک ( روبرت ماکنمارا) وەزیری بەرگری ئەمریکی پێشوتر و سەرۆکی بانکی نێودەولەتی پێشوو لە بڵاوکراوەیەکیدا لە ژێر ناونیشانی (جەوهەری ئاسایش) جەخت لە ناوەڕۆکی ئاسایش دەکاتەوە بە مانای گەشەسەندنی دەوڵەت لە سەرجەم بوارەکاندا نەک بە تەنها بوارێکی دیاریکراو، کە ئەوانیش بواری( سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی پەروەردە وسەربازی و هەواڵگری وخۆراک و کەش و هەوا و جیهان گیری و تەکنەلۆجیا ) ، مەبەست لە ئاسایش واتا نەهێشتنی ترس و دڵەڕاوکێ دابینکردنی ئارامی و سەقامگیری. لەگەڵ ئەوەی زاراوەی ( ئاسایشی نەتەوەی) لە دوای جەنگی جیهانی دووەم گرنگی پێدراو بە پێویست زانرا بۆ پاراستنی دەوڵەت، سەرەتا ڕەگ و سەرچاوەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی حەڤدەیەم وبەستنی پەیماننامەی ئاشتی وستڤالیا لە ساڵی ١٦٤٨ دا کە بیرۆکە و دامەزرێنەری لەدایک بونی دەوڵەتی نەتەوەی بوو(Nation-State) کەش و هەوای لەبارو گونجاوی بۆ جوڵانەوە و داڕشتنی بیردۆزی بە دامودەزگاکردنی بەکارهێنانی( ستراتیژی ئاسایشی نەتەوەی) هاتە ئاراوە.( والتر لیبمان) پێناسەی ئاسایشی نەتەوەی دەکات دەڵێت( توانای دەوڵەت لە بەدەستهێنانی ئاسایشدا و هەوڵدانی بەردەوام بۆ نەکەوێتە ژێر فشاری لەدەستدانی بەرژەوەندیە مەشروعەکان و خۆ بە دورگرتن لە جەنگ بە گەڕخستنی توانای پاراستنی ئەوبەرژەوەندیانە ، ئەگەر پێویستی کرد ئەو کات رێگەی جەنگ وەک هەڵبژاردەیەک دەبێت حەتمی)، بە واتایەکی تر ئاسایشی نەتەوەی برتیە لە ( توانای دەوڵەت لە دابینکردن و بەردەوامی بنەمای هێزی دەوڵەت لە ناوخۆ و لە دەرەوەی وڵاتدا) ،
لە دیدی (هێنری کسنجەر) وەزیری پێشوی دەرەوەی ولایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا (ئاسایشی نەتەوەی واتا هەر کردارێکی بەکۆمەڵ کە لە ڕێگەیەوە تێبکۆشێت بۆ پاراستنی مافی خۆی لەو پێناوەدا هەموو ڕێگەیەک دەگرێتە بەر بۆ مانەوەی و بەردەوامی)،
هەر لەو ڕوانگەیەوە دەکرێت بلێن ئاسایشی نەتەوەی پشت بە ٣ چەمک دەبە ستێت ئەوانیش( چەمکی هەڕەشە ، چەمکی بەرەنگاربونەوە، چەمکی مجازفە کردن).
لە ساڵی ١٩٤٧ بەشێوەیەکی ڕێکخستنی دامودەزگای بۆ بەرژەوەندیەکان یاسایەک لە کۆنگرسی ئەمریکی دەرجوو بۆ ئاسایشی نەتەوەی، بەڵام وڵاتانی جیهان ناونیشانێکی تریان بۆ دانا ئەویش(دراساتی ستراتیژی) بوو. وەک ئەدەبیاتی چارەسەر و وەسفکردنی هەوڵەکان لە بواری پلاندانانی سیاسی و چالاکی چوارچێوەی داهاتوو.. هەرچەندە چەمکی ئاسایش ناکرێت دیاریبکرێت لە چوارچێوەیەکدا بە هۆی ئەو فراوانی بوارە جیاوازەکانی کە کاری تیا دەکات، بەردەوام پێویستە نوێ کاری و هەمواری تیا بکرێت جگە لەوەش بەردەوام خۆی دەگونجێنێت لەگەڵ ڕوداوە جیهانی و هەرێمی و ناخۆیەکاندا . بەهۆی کاریگەری هەمە لایەنەی بەردەوام لەسەری.. بەوجۆرە ئاسایشی نەتەوەی وەک لقێکی نوێی زانستە سیاسیەکان دەناسرێت و جەند جۆرێکی جیاواز هەیە لە ئاسایش وەک:-
١-ئاسایشی سیاسی : -واتا رێژەی سەقامگیری سیستمی سیاسی و دامودەزگاکانی دەوڵەت ودابەشکردنی ڕێکخستنەکان.
٢-ئاسایشی سەربازی: -ئاستی هێزی دەوڵەت بۆ پاراستنی خاک و هاونیشتمانیان لە هەموو جۆرە مەترسیەکی ناوخۆی و دەرەکی.
٣-ئاسایشی ئابوری: -مەبەست لە ئاست و توانای دەوڵەت لە پاراستن ودابینکردنی ژێرخانی ئابوری و سەرچاوە سەرەکیەکانی ئابوری و دابینکردن و خزمەتگەیاندنی خۆشگوزەرانی.
٤-ئاسایشی کۆمەڵایەتی:-توانای دەوڵەت بۆ پاراستن و گواستنەوی پەروەردە کۆمەڵایەتیەکان و پاراستنی زمان و کلتور وهونەر و مێژووی نەتەوە لە پەروەردەکردنی نەوەکانی داهاتوودا.
٥-ئاسایشی کەش وهەوا: – پاراستنی سەرچاوەکانی سەرزەوی و ژێر زەوی ڕێگرتن لە خراپ بەکارهێنان و بەفیڕۆنەدانییان و پاراستنی بەش مافەکانی نەوەی داهاتوو لەو سەرچاوانە.
ئەوانەو کۆمەڵێک بابەتی پەیوەستی تر بەو بوارە کە گرنگی زۆرو پڕ بایەخی هەیە کە دەکرێت بڵین بڕبڕەی پشت وکۆڵەکەی ڕاگری دەوڵەتی بەهيزە لە ڕێگەی ئاسایشی گشتی ونەتەوی لە پێناو دابینکردنی ئاسایش وئارامی وسەقامگیری کۆمەڵگایەکی تەندروستی سیاسیدا ،لە دەستدانی هەر چەمێک لەو چەمکانە کەمتەرخەمی ڵێان هۆکار گەلێکی سەرەکیە بۆ لەدەستدانی ئارامی وسەقامگیری . سروشتی مرۆڤ بەجۆرێکە بەردەوام بەدوای ئارامی سەقامگیری دەگەڕێت بۆ دەستکەوتنی خۆشگوزەرانی، هەر وڵاتێک چەمکی ئاسایشی گشتی بێ هێز بوو دەبێتە هۆکاری نائارامی و ناسەقامگیری و هۆکاری کۆچ کردنی هاونیشتمانیەکانی و دەربدەربون و لەدەست دانی سەروەتی گەنج و لەدەست دانی توانا کان و دەستی کار…
زۆر گرنگە هەوڵ بدرێت کەمترین کۆچ کردن و ئاوارەبونی هاونیشتمانی ڕوبدات و تا بکرێت ڕێگری لێ بکرێت لە ڕێگەی دابینکردنی ئاسایش گشتی وپەروەردەی ڕۆشنبیری گشتی کۆمەڵایەتی و دروستکردنی ئینتمای نەتەوەی و نیشتمانی، دروست بون و دابینکردنی هەریەک لەو چەمکانە لە ئەستۆی حکومەت و دامودەزگا پەیوەندی دارەکاندایا ، جگە لەوە ی کاتێک ئاسایش و ئارامی بەر قەراربێت دەوڵەت لە گەشەسەندن و پێشکەوتندا دەبێت چونکە ئەو دوو بابەت ئاسایش وگەشەسەندن دوو چەمکی لێکدانەبڕاو پێکەوە لکێندروا و تەواوکەری یەکترن، بەجۆرێک کە بەردەوام کاریگەریان لەسەر یەکتر و لەسەر کۆمەڵگاش هەیە .