عەلی جمال
شانۆ بە درێژایی سەردەمەکان پێگەیەکی گرنگی لە ژیانی مرۆڤەکاندا داگیرکردووە و لە هەموو شارستانیەتەکاندا شانۆ وەک ئاوێنەیەک کە ڕەنگدانەوەی تایبەتمەندییەکانی کۆمەڵگایە، هەروەها وەک فۆرمێک لە دەربڕینی کولتووری ئامادە بووە. گرنگی شانۆ لە داڕشتنی هۆشیاری و هزری وەرگردا دێت، لەڕێگەی ھاوشێوەکردنی ھەست و جووڵاندنی ھەست و سۆز و پاشان پەخشکردنی بۆ ئاسۆ کۆمەڵایەتییەکان، بەرزکردنەوەی ئاستی هۆشیاری لە چەندین بابەت و بابەتی جیاوازدا کە پەیوەندییان بە کۆمەڵگاوە هەیە.
هەروەها شانۆ بە سروشتی مرۆڤ ماوەتەوە، و ئەو بارودۆخە کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی و کولتوورییە بەرجەستە دەکات کە تێیدا دەژی بەڵکو کاریگەر بووە و بەشدار بووە لە داڕشتن و پەخشکردنی ئەم نەخشانە بۆ کۆمەڵگا.
لەم ڕوانگەیەوە شانۆنامەنووسان ئەرکی شانۆیان گرتە ئەستۆ بۆ کاریگەری بوون، تا ئەو ڕادەیەی کە زۆرێک لە وڵاتانی جیهانی پێشکەوتوو شانۆ وەک ئامێرێکی پەروەردەیی وەک هەموو ئامێرەکانی دیکە پۆلێن دەکەن، بە قوتابخانە و پەیمانگا و زانکۆکانیشەوە. شانۆ لە کۆنەوە وەک ئامرازێکی پەروەردەیی و پێداگۆژی لە قوتابخانەکاندا بەکارهاتووە، کە کاریگەرییەکی زۆری هەبووە لە پەرەپێدانی کولتووری گەنجان، پەرەپێدانی توانا و هزرەکانیان، گەیاندنی بەها پەروەردەییەکانیان بۆیان، و بۆیارمەتیدانیان بۆ تێگەیشتن و ئاسانکاری پەروەردەیی مەنهەجەکانی خوێندن. لە شانۆی منداڵاندا چەندین شێواز و شێوەی بەکارهێنراو هەبوون و بە تەواوی لەسەر بنەمای ھاوشێوەکردن بوون لە ڕێگەی بەکارھێنانی بوکەڵە و خەیاڵی سێبەر و کاریگەریی دەنگی و تەکنیکی و هونەری کە خەیاڵی منداڵ دەوروژێنن. هەروەها کۆلێژ و پەیمانگا و زانکۆکان بوونەتە ناوەندێک بۆ پێشکەشکردنی چەندین شانۆگەری کە باس لە نیگەرانییەکانی خوێندکاران و بابەتی جۆراوجۆر دەکەن، لە باوەڕی ئەو کەسانەی بەرپرسی ئەو دامەزراوە زانستیانەن بە گرنگی شانۆ و ڕۆڵی لە هۆشیارکردنەوەی کۆمەڵگادا .
شانۆ وەک ئەزموونێکی سۆزداری بەبێ بەردەوامی ئازاری سۆزداری بە ئامانجی خۆی دەگات، چونکە هیچ بەربەستێک لە نێوان بینەر و شوێنی نمایشی شانۆدا نییە، وەک ئەوەی لە فیلمەکاندا هەیە، کە هەر سۆزێک لە کاتی نمایشکردنی ڕۆڵەکاندا بەدی بکرێت،کاریگەری خۆی بەجێدەهێڵێت لەسەر بینەر. شانۆکاران توانای جیاوازیان هەیە بۆ کاریگەریکردن لەسەر کەشوهەوای پەیوەندیدار بە شوێنی شانۆ، بەو پێیەی ئامانجی هەر شانۆکارێک کاریگەری لەسەر بینەرە بە پێشکەشکردنی باشترین وێنەی واقیعی کارەکتەری دیاریکراو، کۆمیدیای سروشتی، یان ڕۆشنکردنەوە لەسەر پرسە ئاڵۆزەکانی کۆمەڵگا.
ئەکتەرەکان ئەزموونێکی هاوشێوە پێشکەش دەکەن چونکە دەبێت کار بۆ دروستکردنی کارەکتەرێک بکەن و وەک ئامرازێک بەکاریبهێنن بۆ کاریگەریکردن لەسەر بینەری شانۆ بە زۆرجار دەستڕاگەیشتن بە لایەنە سەختەکانی دەروونی مرۆڤ. خۆنمایشکردن کە خۆی لە کارەکتەرێکی تردا دەبینێتەوە، یاری “خۆنمایشکردن”مان بیردەخاتەوە لە سەردەمی منداڵیدا و ئەمەش بەسەر کەسێکدا دێت کە لە پێناو پارەدا مامەڵە ناکات، بەڵکو بە دوای خۆشی و کات بەسەربردندایە.
ئەکتەری شانۆ، دەرهێنەر، بەڕێوەبەری شانۆ و دارتاش، شانۆ وەک پڕۆژەیەکی گروپی گەورە دەبینم کە تەحەدای ناوازە دەخاتە ڕوو و هاندەری بەکارهێنانی خەیاڵە لە لایەن شانۆنامەنووس و بینەرەوە. لەبەرئەوەی گواستنەوە بۆ شوێنی جیاواز مەحاڵە، دەبێت دیزاینەرانی دیمەن ڕێگەیەک بدۆزنەوە بۆ گۆڕینی دیمەنەکان یان دیمەنەکان بێلایەن بکەن بۆ ئەوەی ڕێگە بە خەیاڵی هەم بینەر و هەم ئەکتەرەکان بگوازنەوە بۆ ئەو کات و شوێنە. ئەکتەرەکان دەبێت خۆیان وەک مرۆڤی جیاواز ببینن و ڕووناکی و کاریگەرییە دەنگییەکانیش دەبێت بینەر فریو بدەن یان لە ڕێگەی پرۆپێکی وردەوە تەواوکەری باقی نمایشی شانۆیی بن. جگە لەوەش پێویستە هەموو لایەنە بەشداربووەکانی کاری شانۆیی بەگوێرەی ئاراستە و دیدگای دەرهێنەر کاربکەن. ئەم جۆرە هەوڵە بەردەوامە هەستێکی کاری تیمی دروست دەکات کە تامەزرۆی ئەوە بیت دووبارە سەیری بکەیتەوە .
وتە بەناوبانگەکەی “نان و شانۆیەکم پێ بدە و گەلێکی خوێندەوارتان پێ دەدەم” لە نێو ئێمەدا دووبارە دەبێتەوە، کە بە ڕوونی ئاماژەیە بۆ کاریگەری شانۆی گەشەسەندن و گرنگییەکەی لە کۆنەوە بۆ کۆمەڵگاکان (خەڵک) وەک یەکێک لە پلاتفۆرمەکانی ئەدەب ، کولتوور، و هونەرە جۆراوجۆرەکان “پێموانییە ئێمە زیادەڕەوی بکەین لە دەوترێت کە ئەمڕۆ ئێمە زیاتر پێویستمان بە شانۆ هەیە لە هەموو ڕۆژەکانی تر. .. و ڕەنگە ئێمە زیادەڕەوی ناکەین ئەگەر بڵێین ئەدەبیاتی شانۆیی ئەو ئەدەبەیە کە زۆرترین پێویستی بە گرنگیدان و هەوڵدان و بەدواداچوون بۆ پێگەیشتن و ڕەسەنایەتی و ئاواتەخوازی پێشکەوتن هەیە کە بۆ گەلی کوردی ئێمە چی شایستەن مسۆگەر بکات
لە وڵاتانی جیهانی پێشکەوتوودا، شانۆ پێگەیەکی گرنگ لە ژیانی ڕۆژانەدا داگیر دەکات، گەیشتن بەو ئامانجە پەروەردەیی و ئەخلاقی و ئەمنی و تەنانەت سیاسیانەی کە دایدەنێت، یەکێکە لە میدیا گرنگەکان کە وەرگر (بینەر) بەرز دەکاتەوە و یارمەتی چەسپاندنی ناسنامەی نەتەوەیی دەدات هەمیشە هەوڵدەدات چارەسەر بۆ کێشەکانی کۆمەڵگا دابین بکات، بەتایبەتی ئەوانەی دەکەونە ژێر سۆسیالیزەکردن ئاوێنەیەکی ڕوونی تایبەتمەندییەکانی کۆمەڵگا، باش و خراپ، دروست دەکات و بە وتارێکی زۆر کاریگەر بۆ گۆڕانکاری، پاڵنەرێکی بۆ دروست دەکات.
پسپۆڕان پێیان وایە، هاتنە ناوەوەی شانۆ بۆ ناو ژیانی کۆمەڵایەتی، چ لە چوارچێوەیەکی ئایینی، کۆمەڵایەتی یان کۆمەڵایەتی-سیاسیدا، وایکردووە بچێتە ناو ڕاهێنانی هۆشیارانەی تاکەوە بە وەهمییکردنی هەستەکانی ئەم تاکە شانۆ هەستەکان کۆدەکاتەوە و پاڵیان پێدەنێت بۆ ناو سروشتی و ئاسۆی کۆمەڵایەتی، هۆشیارکردنەوەی کەسەکە لە خۆشەویستی لە چاکەی گشتی و ڕق و کینە لە زیانەکانی گشتی بۆیە ڕۆحی مرۆڤ ڕاهێنان بوو بۆ دووبارە هەڵسەنگاندنی هەڵوێستەکانی و وەرگرتنی عەقڵ و لۆژیک وەک بنەمایەک بۆ بۆچوون و هەڵوێست کەسێک بۆ ئەوەی پێگەی دروست وەربگرێت و پاڵنەرێکی دروستی بۆ دابین دەکات بۆ بنیاتنانی پێگەی خۆی
ئاماژەی بەوەشکرد، ئەگەر دان بەوەدا بنرێت کە توانای شانۆ بۆ فێرکردنی خەڵک و خوێندکارانی مەعریفە چی پەیمانگا و زانکۆکان وانە دەڵێنەوە، وە ئەگەر دڵنیا بێت کە کاریگەری شانۆ لە پەرەپێدانی هۆشیاری و پەرەپێدانی بەهرەدا بە هیچ شێوەیەک کەمتر نییە لە کاریگەری قوتابخانە و زانکۆ، ئەوا ئایا دروستە بۆ ئێمە ئابووری بین لە بنیاتنانی شانۆ و ئامادەکاریدا… لە کاتی بڵاوکردنەوەی هۆشیاری و کولتوور، دەبوو ئاگاداری ئەوە بین کە چی دەکەین، چونکە ئەوە (شانۆ) هونەرە کە تەنها دەتوانێت سەرکردایەتییەکەی بێت ڕادەستی هونەرمەندێک دەکات کە توانای کاریگەری لەسەر ئەو گروپە مرۆییەی هەبێت و کاریگەری لەسەر دروست بکات کە لەگەڵیدا دەژی… شانۆنامەکە لە ئەزموونی تاک لە شیعر و شیعردا تێدەپەڕێت بۆ ئەزموونی گروپەکە وەک خودی بەردەوام کە لە ژێر کاریگەری یەکتردان، چیرۆکەکەش لەوە زیاتر دەڕوات نۆسینی خەیاڵی بۆ خوێندنەوە بۆ ژیان هاتنە سەر شانۆ بۆ هەموو کارەکتەرەکان و ڕووداوەکان جگە لەوەی کە جلوبەرگ و ئیکسسوارات و کاریگەرییە ڕووناکی و دەنگییەکانی تێدایە”
هونەری شانۆ بە باوکی هەموو هونەرێک ناودەبرێت و ئەمەش بەڵگەیە لەسەر پێگە و گرنگییە بەرزەکەی زۆرجار ئەو وتەیەی کە دەڵێن نان و شانۆیەکم پێ بدە و گەلێکی ڕۆشنبیریت پێ دەبەخشم شانۆنامەکە دەتوانێت بێت وەک فۆرمێکی هونەری پێناسە دەکرێت کە لە ڕێگەی گفتوگۆی نێوان کارەکتەرەکانی سەر شانۆوە ڕووداوێک تەقلید دەکات.
بەشدارە لە نوێنەرایەتیکردنی واقیع و ڕەنگدانەوەی هەموو ئەو شتانەی تێیدا ڕوودەدەن، بەو پێیەی نوێنەرایەتی هەموو ئەو بابەتانە دەکات کە لە کۆمەڵگادا ڕوودەدەن بە ڕوونی لەبەردەم خەڵکدا. هونەری شانۆ زۆرێک لەو کێشە کۆمەڵایەتیانە چارەسەر دەکات کە کۆمەڵگا بەدەستیەوە دەناڵێنێت، ئاشکرایان دەکات، هەندێک چارەسەر بۆ خەڵک دابین دەکات و هۆشیاری کۆمەڵگا زیاد دەکات لەو بابەتە جۆراوجۆرانەی کە کاریگەرییان لەسەر شێوازی ژیانیان هەیە. هونەری شانۆ جۆرێکە لە کات بەسەربردن بۆ ڕۆح مرۆڤەکان بەشێک لە کاتەکانیان بە سەیرکردنی ئەم شانۆنامانە بەسەر دەبەن بۆ ئەوەی خۆیان سەرقاڵ بکەن و جۆرێک لە ڕزگاربوون لە فشارە زۆرەکان و سەرقاڵیەکانی ژیان دابین بکەن. باس لە کێشە ئابوورییەکان دەکات کە کۆمەڵگا بەدەستیەوە دەناڵێنێت. یارمەتی بیرمەندان و ئەوانەی خاوەن سیستەم و بیرۆکەی لیبڕاڵن بۆ بڵاوکردنەوەی بیرۆکەکانیان لەنێو خەڵکدا و پەروەردەکردنیان بەتایبەت لەڕووی سیاسییەوە. زۆرێک لە دەرهێنەرەکان لە ڕێگەی هونەری شانۆییەوە ڕەتکردنەوەی سیاسەت و سیستەمی حوکمڕانیان ڕەنگدانەوەی هەبوو.
جۆرەکانی شانۆنامەی کۆمیدی: ١.
شانۆگەرییەکە پشت بە پێکەنین و نوکتە و بڕیارەکان دەبەستێت کە هەمیشە بە کۆتایی خۆش کۆتایی دێت. شانۆگەری تراژیدی: شانۆگەرییەکە کە بڕێکی زۆر لە هەست و سۆز و دڵتەنگی نەرێنی هەڵدەگرێت و هەمیشە بە کۆتایی بە ئازار و کارەساتبار کۆتایی دێت. وەک مردنی پاڵەوانێک یان هەر بڕیارێکی خەمناک.
توخمەکانی هونەری شانۆیی دەقی شانۆیی:
ئەو چیرۆکە لەخۆدەگرێت کە شانۆنامەکە بەدەوریدا دەسوڕێتەوە و ڕووداوەکانی. پڵۆت: ڕێکخستنی ڕووداوەکانی شانۆنامەکە بە شێوەیەکی دیاریکراو تا دەگەینە کۆتایی. کارەکتەرەکان: ئەو ئەکتەرانەن کە ڕۆڵەکان بە باشی دەگێڕن و لە واقیعەوە نزیک دەبنەوە، بینەر ڕادەکێشن. ئاڵۆزی یان قەیران: ڕووداوی سەرەکییە کە شانۆنامەکە بەدەوریدا دەسوڕێتەوە و هەمووان بەدوای دۆزینەوەی چارەسەرێک بۆی دەگەڕێن و لە زۆربەی شانۆنامەکاندا ناتوانن بگەنە چارەسەرەکە تەنها لە کۆتاییدا نەبێت، جا چ خەمناک بێت یان دڵخۆشکەر. زمان: ئەو دیالۆگەیە کە لە نێوان ئەکتەرەکاندا ڕوودەدات. بینەر: ئەو کەسانەن کە سەیری شانۆنامەکە دەکەن و ڕووداوەکانی کاریگەرییان لەسەر دەبێت. شێوازی شانۆیی: ئەمە ئەو جۆرەیە کە شانۆنامەکە سەر بەو جۆرەیە، جا کارەسات بێت یان کۆمیدی. شوێن و کات: شوێن و کاتی ڕووداوەکانی شانۆنامەکە دەردەبڕن. بڕیار: ئەو بڕیارە یان دیمەنەیە کە دوای هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستەکەی کۆتایی بە ڕووداوەکانی شانۆگەرییەکە دەهێنێت
شانۆ بە فۆرمێکی هونەری نوخبەگەرایی دادەنرێت کە لە ڕوانگەی داراییەوە تا ڕادەیەک گرانە، بەو پێیەی دەبێت ماڵەکەت بەجێبهێڵیت و بچیتە هۆڵی شانۆ بۆ وەرگرتنی دیدگا و بابەتگەلێکی ئاڵۆز کە بینەران هان دەدەن بۆ بیرکردنەوە. چوونە شانۆ دەرفەت دەدات بە ئامادەبووان کۆببنەوە و لێکۆڵینەوە لە دۆخی مرۆیی بکەن. ڕۆڵی شانۆ لە کۆمەڵگای هاوچەرخدا بەهێزە، هاوبەشی تارە کولتوورییە هاوبەشەکانی بەرهەمە کلاسیکییەکانە، تیشک دەخاتە سەر پرسە ئاڵۆزەکان،
شانۆنامەنووسە کلاسیکەکانی وەک شکسپیر و تێنسی ویلیامز و ئارسەر میلەر ئیلهامبەخشن و نەوەکان بەیەکەوە دەبەستنەوە، چونکە ئەو تەوەر و ململانێیانەی شانۆنامەکانیان دەیخەنە ڕوو، گونجاون بۆ سەردەمی جیاواز. .