ئاشتی گەرمیانی.. هۆڵەندا
بەشی دووەم
ڕێڕەوەی هونەری شێوەکاری لە سەدەکانی ڕابردوودا
هەموو دەزانین کە لە سەدەکانی بەردینەوە شتێك نەبوە بەناوی هونەرو ستاتیکاو قوتابخانەی هونەری ، بەڵکو کاری دەستی و کەرەستەی بەکارهێنەر بۆ کاری ڕۆژانە ، وە دروست کردنی ئەو جوانکاریانەی کە خزمەتی مرۆڤی کردوە ، دواتر هەنگاو بۆ هەڵکۆڵین و هونەری سیرامیک وەکو گۆزەو خشت و دیواربەندی و نەخش و نوسین و زۆر شتی تر ، بەکار هێنانی ووشەی وەستا وەکو پیشە بوە ناوێك کە خەڵك سەرەنجی لە کارەکانی دەدا ، بێگومان کاریگەری دەوروبەر و کیشوەرەکەو داگیر کردنی ناوچەکە و شەڕو ئاڵوگۆڕی بازرگانی ئەمانە هۆکارێک بوون بۆ لاسایی کردنەوەو مانەوەی لە ناوچەکاندا ، ئەو کات هونەرمەندان لە سەدەکانی ڕابردوودا هەروەك باسم کرد سروشت و کەلتووری کوردی پۆرترێت بەشێك بوون لەکارە هونەریەکانیان ، یان خۆش نوسی و هونەری سیرامیك کە مەنگولیەکان کاتێك لە کوردستان بوون دەستێکی ڕەنگینیان هەبوە لە دروست کردنی گۆزەو دیزەو کەنوو بە قوڕی سوور ، هەوەك مامۆستا عەبدالڕەقیب یوسف لە پەرتوکەکانی خۆیدا باسی لێوە کردوون ، ئێستاش ناوچەمان هەیە کە خاك و خۆڵ هەڵبدەیتەوە پارچە گۆزەکانت بەرچاو دەکەون ، هاتنی وەستاکان بۆ کەرکووك و گەرمیان و هەولێر لە دروست کردنی هونەری ئارابسك واتە قەوسی نێو مزگەوتەکان یان حەمامەکان حەمامی خۆشتن ، لە ووڵاتی ئێرانەوە وە وەستا ئەرمەنیەکان لە دوای شەڕی جیهانی دووهەمەوە و کۆچ کردنیان لە تورکیاوە بۆ ڕومادی و بەغدا و هاتنیان بۆ کەرکووك ئەو دەستڕەنگینی حەمام و دیواربەندینانەیان بەجێ هێشتوە .
هونەرمەندانی کورد لە سەدەکانی ڕابردوودا گرنگیان داوە بە سروشت و کەلتوورو پۆرترێت و ئەفسانەکان و چیرۆکەکان ، بەتایبەتی ئەو چیرۆك و ئەفسانانەی کە دەماو دەم گێڕدراوەتەوە ، بەڵام دواتر بە هۆی گۆڕانکاری و ڕووداوەکانەوە ئیدی فۆرمەکان گۆڕانکاریان بەسەردا هاتووە ، ساڵانی شەستەکان وە حەفتاکان وە ئێستاش وێنەی ئەو شارو گەڕەك و گوندانە دەکێشن کە وەکو بیرەوەریەك لە بچووکی وە سادەو ساکاری ژیاندا بوە ، یان ئەو دەمووچاوانەی کە مۆرک و تایبەتمەندێتی ناوچەیی لەسەر بوە ، لاسایی کردنەوە هۆکارێکی ڕاستەو خۆبوە واتە گرنگی دان بەو کوچەو کۆڵان و وەستاو کەرەستە فۆلکلۆریانەی کە هەبوون . وە قوتابخانەی ڕیالیستی واقعی، ڕیالیزمی ئەو تاکە ڕێگایە بوە کە سەرەنجی خەڵکیان ڕاکێشاوە ، هەر بۆیە سروشت گرنگیەکی تایبەتی هەبوە بۆ هونەرمەندەکان و بۆ خەڵکەکەش .
بەڵام دواتر بەهۆی گۆڕانکاری ژیان و سیاسی ناوچەکەو چەوساندنەوەی میللەتی کورد و شۆرش و کۆچ کردن و زیندانی کردن ، ڕێڕەوەی فۆرمەکانیش گۆڕانکاریان بەسەردا هاتووە . لە ژێر ناوی بەرژەوەندی سیاسی و ئاینی هەموو چەمکە هونەری و ڕۆشنبیری و کەلتووری و کۆمەڵایەتیان قواستۆتەوە وە دەبوایە لە سێبەری ئەو سیاسی یەدا کارو چالاکی ئەنجام بدرێت ، هەروەك لە سەدەکانی ڕابردووی مرۆڤایەتیدا ئەوەمان بینیوە لە دیکومێنتاری و ئەرشیفەکاندا ، بەتایبەتی لە ئەوروپا لەسەدەکانی ناوەڕاست کاتێك چۆن لە ژێر سێبەری کەنیسەکاندا هونەرو کەلتوریان خستۆتە ژێر ڕکێفی خۆیانەوە وە لە نێو ئیمبراتۆریەتەکاندا بەهەمان شێوە ، لەسەردەمی دیکتاتۆریەکانیشدا وێنەی کەسایەتی و سیاسەتی تاکەکەس و دەسەڵاتداری هەموو بیرو باوەڕو ئازادی کەلتوورو ڕۆشنبیریان لەیەك جەمسەردا دەبینی ، بێگومان سنورێکیشیان دانا بوو بۆ ئەو ئازادییە ، ئەوە کاریگەری تایبەتی هەبوە لە سنوور دار کردنی چ ئازادییەکان وە چ بەرەو پێش چوونی هونەرو کەلتوورو ڕۆشنبیری ، هەر بۆیە لەو چەمکەوە دەست براوە بۆ کاری تایبەت چ لە نوسین و چ لە شیعرا ئەدەب و هونەرو بەشەکانی تر وەکو ئەوەی کەکارێك ئەنجام بدەیت بە نهێنی ، واتە خەباتی ژێر زەمینی ! زۆر لە هونەرمەندان لە ساڵانی حەفتاکانەوە ڕووی کارەکانیان بەرەو بە هێما خوازی و دەربرین خوازی یە چوو بەڕادەیەك تا گەیشتە کاری ئابسراك و هێما خوازی ، چونکە لەسەر هەر کارێکی ڕیالیستی بۆی هەبوو بۆ هەتا هەتایی زیندانی بکردابایە ، وە بێگومان نمونەی هونەرو نوسەران و ڕۆشنبیرانمان زۆرن بۆ ئەو بابەتە کەلە سەدەکانی رابردوودا بینیمان یان لەسەریان خوێندومانەتەوە .
کاریگەری جینوساید لەسەر هونەری شێوەکاری کوردی
کاتێك هونەرمەندێك دەیەوێت کارێك بۆ جینوساید دروست بکات یان دەیەوێت باس لەو ڕووداوانە بکات ، بێگومان دەبێت بەدواچونێك بکات یان شتێك لەسەر ئەو ڕووداوانە بخوێنێتەوە تا ئەو کاتەی بیرۆکەیەکی لا دروست دەبێت ، دواتر ئو بیرۆکەیە دەکات بە فۆرمێك و دای دەڕێژێت ، چوونە نێو ئەو جیهانەوە کە کۆمەڵکوژی یە ئەوەندە ئاسان نی یە وە ئەوەندە بچووك نی یە بۆیە دەبێت لە ڕووی دەرونی یەوە خۆتی بۆ ئامادە بکەیت تاوەکو بتوانێت تەواوی ڕووداوەکان لە نێو کەڤاڵە هونەریەکاندا بتوێنیتەوە وە بتوانێت بابەتێکی زیندووی لێ دروست بکەیت ، ئەمە هۆکارێکە کە هونەرمەندەکە لەلایەکی ترەوە تووشی باری دەروونی دەبێت ، بەڵام بۆ مێژوو بۆ کۆکردنەوەی ئەو ئەرشیفانە و دەستبردن بۆ ئەو بابەتانە پێویستی بە لێکۆڵینەوەیەکی وورد هەیە تا بتوانیت سەرکەوتوو بیت لەو هەنگاوەدا ، وە گرنگە هونەرمەندان وە نوسەران و ڕۆشنبیران دەست ببەن بۆ ئەو دۆسیەیە چونکە ئەوە مێژووی نەتەوەیەکە لە ناوچەکەدا وە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕستدا کە هەتا هەتایە دەمێنێتەوە ، گرنگی دان بە مۆزەخانەیەك بۆ جینوساید وە پاراستنی تابلۆکان و دەستنوسەکان و ئەرشیف و پەیکەرو ڕووداوەکان و کەرەستەکان و دیکومێنتەکان دەبێت بایەخێکی گرنگی پێ بدەین وە بیانپارێزین هەروەك ووتانی جیهانی لەهەموو سەدەکان ئەو گرنگیەیان بە کەلتوورو مێژووی خۆیان داوە وە هەر ئەوەش ئەو میللەتە بە زیندووی دەهێڵێتەوە .
هونەری شێوەکاری کوردی دەتوانێت لە ڕێگای کارە هونەریەکانییەوە زۆر پەیام بگەیەنێت وە لۆبیەکی گشتگیر دروست بکات لە سەرانسەری جیهاندا وە کاریگەری لە سەر ئەرشیف و دەوڵەمەند کردنی ئەو کەلتوورە هەیە ، ئامادە بوونی وهنەرمەندان لە دەرەوەی ووڵات کاتێك باسی ڕووداوی کۆمەڵکوژی میللەتەکەیان دەکەن ئەمە هەنگاوێکی گرنگە وە بەتایبەتی بەستنی کۆنفراس و لێکۆڵینەوە ی زانستی بۆ ئەو بابەتانە هۆکارێکن کە چ لۆبی وە خەڵکانی دەرەوەی کوردستان لە نزیکەوە ئەو ڕووداوانە وەکو خۆیان بناسێننن. ئێمە خۆمان شاهیدی ئەو ڕووداوانەین چ ئەو ڕوداوانەی ساڵانی هەشکاکان وە چ ئەو ڕوداوانەی کە لە شەنگال ڕوویان دا ، ئەو هونەرمەندانەی کە کار لەسەر کۆمەڵکوژی دەکەن زۆر کەمن بە پەنجەی دەستەکان دەژمێردرێن لەکاتێکدا کارەساتێکی بەو سێوەیە مێژووی وە کاریکەر کە چەکی کیمیایی تێدا بەکار هاتوە دەبوایە ئێستا چەندی دەستەو گروپ و ڕێکخراوی هونەریمان هەبوایە ، وە پێویست بوو کە دەزگا هونەری و ڕاگەیاندنەکان گرنگی تەواویان بەو بابەتە بدابایە ، بۆ ئەوەی هەنگاوەکانمان باشترو بەپەلەتر بچنە پێش ، مانەوەمان بەم شێوەیە وە نەگەیاندنی پەیامە سیاسی و کۆمەڵکوژیەکانمان بە کۆمەڵگای دەرەوە زیانی زۆرمان پێ دەگەینن بە شێوەیەك کە ئەو ڕووداوانە چەندین جاری تر دووبارە ببێتەوە ، بۆیە گرنگە لە ڕێگای هونەرو کەلتوورەوە ئەو هەنگاوە بنێین و خۆمان و نەتەوەکەمان بناسێنین بە جیهانی دەرەوەوە ، لۆبی کردن و پاڵپشتی هۆکارێکی گرنگە تاوەکو هونەرو کەلتوورو ڕۆشنبیریەت و کەڵچەری ئەم نەتەوەیە بە جیهان بناسێنین وە دەنگی میللەتی کورد بگەیەنینە جیهانی دەرەوە .
لە ڕوانگەیەکی ترەوە ئەگەر تەماشای بەرهەمی هونەرمەندانی جیهانی بکەیت بەتایبەت ئەوانەی کە کاریان بۆ کۆمەڵکوژی کردوە ئەوا دەبینیت وێنەی ڕووداوەکان بە شێوەی ڕیالیستی دەربڕیوە چ بە هێڵکاری یان کاری ڕەنگ یان بە هونەرەکانی تر وەکو پەیکەر سازی و گرافیك و فۆتۆگرافیك یان دیجیتاڵی و تەکنەلۆژی تر لەم سەردەمەدا گرنگی پێ دەدرێت ، ئەگەر جیهان بەرەو تەکنەلۆژیایەکی سەردەمی دەڕوات بەڵام هونەرمەندان و کەسانی پسپۆریش توانیوانە داهێنان و تازەگەری لەو چەمکە هونەرەیەدا ئەنجام بدەن ، بۆیە لە زۆر کاری تردا لە ڕێگای قوتابخانە هونەری یە جیاوازەکانەوە وەکو سوریالیزمی یان دادایی یان دەربڕین خوازی ئەبستراك دەربڕینیان لەو کارەساتانە کردوە چ لە پۆرترێت یان بابەت یان فۆرمی کۆکردنەوەی تاکەکان ، کات و ساتی ڕووداوەکان و بەکار هێنانی جل و بەرگەکانیان یان کەلتوورەکانیان لەو تابلۆو پانۆڕامەیەدا وەکو دیاردەیەکی ئەو ناوچەیە خستۆتە ڕوو ، لە زۆر کاتدا بەهۆی گۆڕانکاری جیهانی بەسەر هەموو کەلتوورو هونەرو هێنانەکایەی هاوچەرخیەتیەکی مۆدێرن هونەر پەی بۆ تەنها هێمایەك بردوە ، واتە وەکو سیمبوڵێك ئەو کۆمەڵکوژی و جینوسایدەی ناساندوە ، بەڵێ ئێمەش لە لۆگۆو کارە سیمبوڵی دیزاینەکاندا ئەو کارەنەمان ئەنجام داوە ، بەڵام چۆن مرۆڤ مامەڵە لەگەڵ تەکنەلۆجیایی سەردەمدا دەکات ! چۆن هەموو ئەو کارەساتانە لە چوارچێوەیەکدا کۆیان دەکەیتەوە ! یان چۆن دەتەوێت بە شێوەیەك کۆمەڵکوژی بناسێنیت !
لە گەڵ روودانی هەموو چەنگێکی جیهانی یان کۆمەڵکوژی و جینوساید پاشماوەیەك بۆ خۆی بە جێ دەهێڵێت ، وەکو چیرۆك و بەسەرهات و وێنەی ڕووداوەکان ، وە زۆر جار قوتابخانەیەك لەدایك دەبێت ، هەروەك لە پاش شەڕی جیهانی دووەم سەدەی زێڕین هاتە کایەوە وە لەهەمان کاتدا قوتابخانە سوریالیزمەکان و دادایەکان بە زۆر جار باوەڕیان بە هیچ نەبوو ، بەڵام نوێ کاریان ئەنجام دا لە بزوتنەوەکەیەندا ، هونەر ڕاستە پەیامێکە بۆ مرۆڤایەتی و ئاشتی و دڵنەوایی وە دەوڵەمەند کردنی نەتەوەکان لە ڕووی کەلتووری یەوە ، بەڵام هەر ئەو پەیامەشە کاریگەری لەسەر مێژوو دەبێت ، وە لاپەڕەکانی مێژوو دەبارێزێت بۆ مرۆڤایەتی .
کۆمەڵکوژی نەتەوەکان بەتایبەتی گەلی کورد پاشماوەو ڕەنگ دانەوەی بۆ چەندین سەدە دەمێنێت لەسەر کاری هونەرمەندان وە لەسەر کەڵچەری نەتەوەکان ، کاتێك لە ووڵاتێك ئەو کارەساتە ڕوودەدات ، مێژوو زۆی دوبارە دەکاتەوە کەلە شوێنێکی تری جیهان هەمان کارەسات بە شێوەیەکی تر ڕوودەدات ، بەڵام ئەو ووڵاتانەی کە ئیستقراری سیاسی تێدا نی یە وە شەڕو کاولکاری تیدا ڕوو دەدات ، کەلتوورو هونەرو ڕۆشنبیریش دەبنە کارێکی لاوەکی .
لەڕووی دەروونییەوە هونەرمەندان ئەوانەی کەلە نێو شەڕو کاولکاری و جینوسایدا ژیاون کاریگەری ئەو ڕووداوانە دەبێتە هۆکارێك بۆ تووش بوون بە نەخۆشی یە دەرونییەکان وەکو تراوما کە ئەویش سوو سێ بەشی هەیە ، پۆست سترێس تراوما وە تراومای ئینفیعالی و خەمۆکی و نەهێشتنی بیر کردنەوە وە زۆر حاڵەتی جیاجیا هەیە وەکو لەرزین و تووند بوونی ماسوڵکەکان و بیر کردنەوەی ڕەش .. بۆنمون ەلە سەردەمی شەڕدا ئەو ڕەنگانەی کە هونەرمەند بەکاری دەهێنێت یان ئەو قوتابخانانەی هەڵبژێری دەکات بۆ داڕشتنی کارێکی هونەری شێوازەکانی جیاوزترن لە هونەرمەندێکی تر کەلە جەنگدا نەژیاوە ، هەڵبژاردەی ڕەنگی ڕەش وتاریکی وە ڕەنگە مردوەکان وە قوتابخانەی هێماخوازی یان ئابستراك یان هونەرە هاوچەرخە بێ مانکان واتە هیچ دەربڕینێکی بۆ نی یە ، ئەمانە هۆکارن بۆ کاریکەری شەڕو کۆمەڵکوژی بۆسەر تاکی هونەرمەندەکەو کارە هونەریەکانی ، لەهەمان کاتدا کاتێك بەشێك لە وێنەی ئەو جینوسایدە وەردەگریت وە دەتەوێت بەڕاستی بچیتە نێو ئەو بابەتەوە وە ببیت بە بشێك لەوکارەساتە ئیدی لەوێشدا بیرۆکەو جیهانی نوێ بونەوەیەکی تر سەرهەڵدەدات ، گەڕان و پشکنین وگێڕانەوەی چیرۆکان و چوونە نێو گۆڕی مردوە بەکۆمەڵەکان و هەڵدانەوەیان و وورد بونەوە لەلاشەی تازە مردوو وە بەستنەوەی بە فۆرمێکی نوێ ئەمانە هەموو لە دیدەیەکدا کۆ دەبێتەوە ، یان کاتێك توێژەرێك دەیەوێت لەو دۆسیانە یان ئەو جینوسایدە بکۆڵێتەوە و دەچێتە نێو دونیای جینوسایدەوە ئەو تاکە دەبێتە بەشێك لەو ڕووداوانە وە بێگومان کاریگەری دەکات لە سەر دەروونی یان جەستەی ، وە پاشماوەی ئەو ڕووداوانە دەبێتە دۆکێمێنتێکی داگیرکراو لەنێو مێشك و هزردا ، کەم جار هەیە مرۆڤ ئەو کارەساتانە لە بیر دەکات ، هەروەك پسپۆرە شارەزایەکان دەلێن لەدوای تەمەنی ٤٠ ساڵییەوە هەموو ئەو ڕووداوانە وەکو نیشانەیەك لە لەشی مرۆڤدا سەرهەڵدەداتەوە ، زۆر جار مرۆڤ ئەوانەی کە هونەرمەندن یان ئەوانەی کە توێژەرن وە مرۆڤ بە گشتی بەشێك لە بارە دەروونیەکانی تێدایە ، بەڵام ئەوەی کەلە بەشدار بوەکەدا دەبینین زیاترە وە کاریگەرترە لەوەی کەلە دوورەوە ئەو کارەساتەی دەبینیت ، نمونە ئەو مرۆڤانەی کە خۆشەویستەکانیان لەدەست داوە ساڵانە لە وکات و شوێنەدا وە لەو یادەدا وە بیریان دێتەوە وە دەست دەکەن بە گریان ، بۆی هەیە تاچەند هەفتەیەك یان مانگێك ئەو برینە دیسانەوە سەرهەڵبداتەوە وە وا بە ئاسانی ساڕێژ نابێت .
ئەو کۆمەڵکوژی جینوسایدو زیندە بەچاڵ کردنە تەنها مرۆڤەکان نین بەڵکو بەشێك لە کەلتوورو کەڵچەری ئەو ووڵاتە لەگەڵ خۆیاندا ژێر خۆڵ دەکەن ، وە دەبێتە هۆی سڕینەوەی کەلتووری ئەو ناوچەیە ، چوکە لە گەڵ زیندە بەچاڵ کردن و تێکدانی گوندو شارەکانیان و تەخت کردنیان ئەو کەلتوورە سەدان ساڵەیەش لە گەڵ خۆیان ژێر خاك دەکەن ، شتێك نامێنێت بەناوی زمان و کەلتوورو کەڵچەر ، وە فەوتاندنی ئەو کەرەستانەی باو باپیران بۆ هەتا هەتایە کۆتایی دێت ، هەر بۆیە سڕینەوەی مرۆڤ و مرۆڤایەتی بە هەموو بەشەکانیەوە دەبێتە دیاردەیەکی ڕوون و ئاشکرا وە تەنها لە مێژوودا باسی لێوە دەکرێت .
توێژینەوەو لێکۆڵینەوە و بەدواچوون بۆ جینوسایدی میللەتی کورد کارێکی بەردەوامی دەوێت بەتایبەتی میللەتی کورد کە دەبێت لەهەموو ڕەهەندەکانەوە تەماشای بکەین وە لێ ی بکۆڵینەوە بۆ کۆنفراس و نمایش کردن لە ڕێگای تابلۆو مۆزەخانەوە مونێمێنت و جێگە بیرەوەریەکان و دیکومێنتاری و مۆزەخانەی دیکومێنترای ، هەروەك ووڵاتانی تر لەسەر ئەم ڕەهەندە کاری زۆریان کردوە وە گرنگی دەدەن بەو جینوساید کردنە لە نێو کۆمەڵگای جیهانیدا ، وە زۆر پێویستە هەموو ئەو کەرەستەو جل و بەرگ و وێنەی دەمووچاوەکان و ژیانداریان وەکو خۆی لە نێو کەڤاڵ و پەیکەرو کارە هونەریە شێوەکاریەکاندا بپارێزین وەهەوڵ بدەین ئەو بینەرەی یان توێژەرە کە دێت تەماشای کارە هونەریەکان دەکات هەموو لایەکی لێوە دیار بێت وە مێژووی ئەو ڕووداوانە وەکو خۆی بنوسرێتەوە ئەوجا وەکو پەرتووك یان پێناسەیەك لەبەردەم ئەو پەیکەرو تابلۆو چالاکیانەی کە ئەمجامی دەدەین .
زۆر پێویستە هونەرمەندانی کورد مێژووی خۆیان بە کارە هونەریەکان وە بە فۆرم و دەربڕیبنەکانیان دەرببڕن لەو تابلۆ و فۆرمانەی کە باس لە کۆمەڵکوژی گەلی کوردستان دەکات بەتایبەتی ئەو مێژوەیەی کە زۆر جار خۆیان لەنێو جەنگەڵی کارەساتەکاندا بوون وە تیایدا ژیاون ، زۆر لە هونەرمەندان لە نێو گوندو چیاو جێگەی ڕووداوەکان بوون وە لە نزیکەوە کارەساتەکانیان بینیوە وە توانیویانە لە تابلکانیاندا ئەو وێنانە بنەخشێنن ، بەڵام زۆر پێویستە لەوە زیاتر گرنگی بە زیندووکردنەوەی ئەو مێژوە بدرێت ، چ لە ڕێگەی کێشانی تابلۆکانیان یان داتاشینی پەیکەرەکان و گرفیك و دیوار بەندو پەیکەر گۆڕەپانەکان و مۆنێمێنت و گۆڕەپانەکانەوە بێت یان ئەوەتا لە ڕێگەی توێژینەوەو لێکۆڵینەوەو نوسینەوە دەربڕین لکە و ڕۆژگارە سەختانە بکەن کە چوار هەزار وە پتر مرۆڤی بێ تاوان زیندە چاڵ و کۆمەڵکوژی کران یان وێران کردنی ئەو هەموو گوندانە ، ئەمە لەکاتێکدا کە هونەرمەندان ڕۆڵی گرنگیان هەبوە لە کۆنفراس و کۆبونەوە نێو دەوڵەتییەکان کە بەشدار بن بە پێشانگا یان لێکۆڵینەوەی زانستی هونەری جینوساید کەبەسە گەلی کوردا هاتووە ، دورست کردنی پەرتووکی هونەری و فۆڵدەرو پرۆپۆزڵ بۆ لە بەرچاو خستنی تابلۆکان و وێنەکان هۆکارێکی ترن لە ناسینی جینوسایدی میللەتی کورد بەتایبەتی ئەگەر ڕیزبەندیان بۆکەین ئەوا لە کوردانی ( فەیللیەکان و بارزانییەکان و کرستیان و ئێزیدیەکان و کاکەیەکان و بادیدنان و شەبەکەکان و بەکارهێنانی چەکی کیمیایی لەهەڵەبجەو بالیسیان و بادینان وە کۆمەڵکوژی زیندوو بەچاڵکردن وئەنفالکردنی خەڵکی کوردستان و دوا کارەسات جینوسایدی ئێزیدیەکان لە ناوچەی شەنگال و دەوروبەری .