علی جمال
قوتابخانە گەشتێکی ژیانە؛ کۆمەڵێک قۆناغە کە هەموو منداڵان لە منداڵییەوە تا تەمەنی هەرزەکاری و گەنجی پێیدا تێدەپەڕن. قوتابخانە بە ماڵی دووەم دادەنرێت، مامۆستا و پەروەردەکار کە منداڵەکە پۆلیش دەکات و باشتری دەکات و لێهاتووییەکانی دەوڵەمەند دەکات و تیشک دەخاتە سەر بەهرەکانی و ئاراستەی دەکات بۆ ڕێگای ڕاست. پەروەردە و زانیاری بۆ دابین دەکات، لەگەڵ دایک و باوکی بەشداری دەکات لە پەروەردەکردنی و دەوڵەمەندکردنی بە بەها ئایدیاڵەکان، کەسایەتی و متمانەی بەخۆی دروست دەکات و یەکەم گەشتە کە منداڵ لە دەرەوەی ماڵەکەی و دوور لە خێزانەکەی ڕووبەڕووی ژیانی کۆمەڵایەتی دەبێتەوە .
قوتابخانە وەک یەکێک لەو پێکهاتە پەروەردەییانەی پێناسە کراوە کە پەروەردە و زانیاری بۆ منداڵانی تەمەنێکی دیاریکراو دابین دەکات، و بە پێدانی وانە بە پێی مەنهەجی سیستماتیک و ورد دەست پێدەکات، هەروەها دابەشکراوە بەسەر سێ قۆناغ و خولدا، لە قۆناغی سەرەتاییەوە دەست پێدەکات، قۆناغی یەکەم، کە لە پۆلی یەکەم دەست پێدەکات و بە پۆلی پێنج کۆتایی دێت، هەروەها قۆناغی ئامادەکاری، یان خولی دووەم، کە لە پۆلی شەشەمەوە دەست پێدەکات تا پۆلی دەیەم، و قۆناغی ناوەندی لە پۆلی یازدەیەمەوە دەست پێدەکات بە بڕوانامەی بەکالۆریۆس کۆتایی دێت
لەزۆربەی وڵاتان هەموو ئاستەکانی خوێندن ناچارین و لە هەندێکیاندا بەخۆڕاییە قوتابخانە ڕۆڵێکی سەرەکی هەیە کە هاوتایە لەگەڵ ڕۆڵی دایک و باوک لە پەروەردەکردن و پەروەردەکردنی کەسایەتی منداڵ و چەندین شتی ئەرێنی کە سوودی بۆ دەگەیەنێت لە داهاتوودا قوتابخانە ژێرخانی ڕوونە لە بنیاتنانەوە و بەرزکردنەوەی کۆمەڵگاکاندا. ئەمەش لەبەر ئەوەیە کە منداڵان گەنجی داهاتوون، کۆمەڵگاکانیش گەشە بە گەنجی خۆیان دەدەن کەسانی سەرکەوتوو.
گرنگی قوتابخانە:
هەرکەسێک بڵێ قوتابخانە گرنگ نییە و منداڵ پێویستی پێی نییە، ئەمە نادروستە، بەو پێیەی گرنگییەکی زۆری هەیە بۆ فێربوونی منداڵ لە قوتابخانەدا گرنگییەکەی لەمەوە سەرچاوە دەگرێت:
پلانێکی خوێندنی ڕوون هەیە کە لەلایەن پسپۆڕانەوە پەرەی پێدراوە بۆ گواستنەوەی خوێندکار لە ئاستێکی زانستەوە بۆ ئاستێکی تر ئاستی مەعریفی بەرزتر. . خوێندکار لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە لەگەڵ مامۆستاکانی و هاوخوێندکارەکانیدا پەیوەندی دەکات و ئەمەش کەسایەتی و توانای نمایشکردنی بەهێز دەکات
خۆی لە قۆناغە پێشکەوتووەکانی ژیانیدا. • بەشداریکردن لە بنیاتنانی کۆمەڵگا، وەک ئەوەی جیهان پێویستی پێیەتی
ئەو کەسانەی کە تایبەتمەندن لە زۆر بواردا ئەم کەسانە دەبێت لە قوتابخانەوە دەست پێبکەن و تەنانەت ئەگەر دواتر بوارێکی پیشەیی هەڵبژێرن ئەوە قوتابخانەیە
بناغەیەکی تۆکمەی ڕۆشنبیری و زانستی بۆ خوێندکار دروست دەکات. . قوتابخانە قۆناغی پێش زانکۆ و ژیانە پیشەیی، بۆیە پێویستە تێیدا تێپەڕیت و لێی فێر بیت
تا زۆرترین ڕادەی مومکین.
گرنگی قوتابخانە تەنها لە خاڵەکانی پێشوودا سنووردار نییە، بەڵکو بۆ ئەوان ڕەهەندە کۆمەڵایەتی و ئابوورییە زۆر گرنگەکان.
گرنگی قوتابخانە لە ئامادەکاریدا منداڵ:
گرنگی قوتابخانە ئەوەیە کە یەکەم سیستەمی کۆمەڵایەتییە کە منداڵ دەچێتە ناویەوە ئەوە جیهانێکە کە منداڵەکە بە دوودڵیەوە دەچێتە ژوورەوە، لە ترسی دوورکەوتنەوە لە خێزانەکەی زۆر زوو ناتوانێت لێی دەربچێت، و هاندەدرێت بۆ ئەوەی بچێتە ئەوێ هەموو… ڕۆژ دەبینیت ڕۆژەکانی پشوو دەژمێرێت تا کۆتایی دێت تا بتوانێت بگەڕێتەوە بۆی. ئەم خۆشەویستی و وابەستەبوونە بە قوتابخانە لە ئەنجامی دۆزینەوەی هاوڕێی نوێ، فێربوونی کارامەیی و زانیاری، ئەنجامدانی چالاکیی گروپی، یاری خۆش و هتد. بە دامەزراوەیەکی کۆمەڵایەتی و پەروەردەیی و پەروەردەیی دادەنرێت کە یارمەتی بنیاتنانی کەسایەتی منداڵ و پەرەپێدانی هۆشیاری و بناغەکەی دەدات وە فێرکردنی. . قوتابخانە مافێکی سەرەتایی منداڵە، و نابێت لە هیچ بارودۆخێکدا لێی بێبەش بکرێت. بنەمای بنیاتنانی منداڵ و ئامادەکردنی بۆ داهاتوو. خۆی بەڕووی جیهاندا دەکاتەوە، مامەڵە لەگەڵ چەندین کولتووری ژینگە جیاوازەکاندا دەکات، هاوڕێیەتی لەگەڵ هاوکارەکانی دەکات کە لە بیروباوەڕ و کولتووری جیاوازەوە هاتوون.
. لە قوتابخانەدا منداڵ فێری مانای کارەکتەرەکان دەبێت؛ وەک چۆن لە ژینگەی خۆشەویستی و سۆزداری دایک و باوکی و کەسوکاریدا دەژیا، بەڵام لە قوتابخانەدا فێری جیاوازی کەسایەتی دەبوو لەوانەیە بەرکەوتەی قسەی ناشرین بێت لەلایەن منداڵانی خاوەن کەسایەتی توند و سەخت و پەروەردەیەکی خراپەوە، و هاوڕێکانیشی دەناسی.
خۆشیان دەوێت و نیشانەی هاوسۆزی و یارمەتیدانی پێدەبەخشن. . لە قوتابخانەدا منداڵ بە مامۆستای نێر و مێ دەناسێت و هەست بە خۆشەویستی یان ڕق و کینە بۆ یەکێکیان دەکات نەک ئەوی تر هەموو ئەم هەست و پەیوەندیانە لە ئەنجامی شێوازی مامەڵەکردن لەگەڵ منداڵەکەدان سەرنجی ئەو کەسانە ڕادەکێشێت کە خۆشیان دەوێت و هاوسۆزییان لەگەڵدایە، و دوورخراوەتەوە.
هەرکەسێک خراپ مامەڵەی لەگەڵ بکات و دڵتەنگی بکات. . لە قوتابخانەدا منداڵ دەست دەکات بە دۆزینەوەی خۆی و پشت بەخۆی دەبەستێت دوور لە دایکی و باوکی و خوشک و براکانی دەست دەکات بە جێگیرکردنی کەسایەتی خۆی لەسەر بنەمای ئەوەی فێری دەبێت و لەگەڵ هاوتەمەنەکانیدا هاوبەشی دەکات قوتابخانە ڕۆڵی سەرەکی هەیە لە فێرکردنی منداڵەکەدا بەها ئایدیاڵەکان، ئاراستەکردنی بۆ ڕێگای ڕاست، و پەیڕەوکردنی سیاسەتی پاداشت و سزادان کاتێک بە ئەدەبەوە یان خراپ ڕەفتار دەکات.
ڕۆڵی قوتابخانە لە پەروەردەدا؛ ڕۆڵی سەرەکی ئەو پەروەردەیە. وەک چۆن منداڵ بۆ یەکەمجار فێری مانای خوێندنەوە و نووسین دەبێت هەنگاو بە هەنگاو، ئەوە بنەمای…
پرۆسەی بنبڕکردنی نەخوێندەواری و نەزانی و بنیاتنانی نەوەکانی داهاتوو. . لە قوتابخانەدا بەهرە شاراوەکانی منداڵ دەست دەکەن بە دەرکەوتن و لێرەدا ڕۆڵی مامۆستا و دایک و باوک لە پەرەپێدانیان و هێنانە بەرچاویان دێتە ئاراوە. پێویستە مامۆستایان لە هەموو پۆلەکانی چالاکییە داهێنەرەکاندا بەدواداچوون بۆ منداڵان بکەن، وەک وێنەکێشان، یاریکردن، گۆرانی وتن، نواندن، یان لەشجوانی.
گەڕان بەدوای بەهرە شاراوەکان و بەهێزکردنیان. . لە قوتابخانەدا منداڵ دەست دەکات بە دیاریکردنی مەیلی و ئامانجەکانی. دەیبینیت، لە پۆلی یەکەمەوە، دەڵێت دەمەوێت ببمە ئەندازیار، دکتۆر، مامۆستا، پارێزەر، نیگارکێش، گۆرانیبێژ، سەرباز، یان هەر شتێکی تر و ئەم ئامانج و خەونەش لە ڕێگەی ئەوەی فێری دەبێت و لە ڕێگەی ئەوەی کە وەک کێ دەیبینێت سەرهەڵدەدات نمونەی خۆی لەوانەیە باوکی وەک پزیشکێکی سەرکەوتوو ببینێت، بۆیە دەیەوێت لەوانەیە وەک خۆی بێت، یان باوکی هاوڕێکەی وەک ئەندازیارێک ببینێت و ئارەزووی ئەوە بکات وەک ئەو بێت، یان سەرسام بێت بە مامۆستاکەی و وانەوتنەوەکانی شێواز و ئارەزووی لاساییکردنی ئەو منداڵە کەسایەتی خۆی لەسەر بنەمای ئایدیاڵەکان بنیات دەنێت، لە دایک و باوکیەوە دەست پێدەکات و بەو شتانە کۆتایی دێت کە دەیبینێت و کاریگەری لەسەری هەیە لە کۆمەڵگەی قوتابخانە یان کۆمەڵگەی دەرەکی بە گشتی.
منداڵ کاتێک دەچێتە قوتابخانە، ئیمتیازاتی زۆری دەست دەکەوێت؛ سەرەتا بە وەرگرتنی دەرماڵەیەک لە خێزانەکەی دەست پێدەکات، پاشان مانای پارە دەچێنرێت و ئامانجەکە لە مێشکی منداڵەکەدا بەدی دێت. بە ئارەزووی خۆی و بە ئارەزووی خۆی دەست دەکات بە کڕینی خۆراک، بەبێ ئەوەی بە هەڵبژاردنی دایک و باوکیەوە پابەند بێت و دەست دەکات بە پاشەکەوتکردن پارە بۆ کڕینی شتێک کە خەونی پێوە دەبینێت.
هەموو ئەمانە و زۆر شتی تر هۆکارێکی جەوهەرییە بۆ ئامادەکردنی منداڵان و بنیاتنانی کەسایەتییان و پەروەردەکردنی بە شێوەیەکی دروست. ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ گەشەکردنیان بۆ کەسایەتی سەربەخۆ و خوێندەوار وە کەسانی خوێندەوار کە کۆمەڵگاکانیان بەرز دەکەنەوە و دەوڵەمەندتر دەکەن.
گرنگی قوتابخانە لە ژیانماندا:
جگە لەو سوودانەی لە بڕگەکانی پێشوودا باسمان کرد،قوتابخانە ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە ژیانی ئێمەدا لە هەموو ئاستەکاندا، وەک چۆن قوتابخانە لە ژیانی تاکدا کاردەکات بۆ ئەوەی:
یەکەم: بەرزکردنەوەی تەندروستی دەروونی لای مرۆڤەکان قوتابی:
بەشداریکردنی خوێندکار لەگەڵ کۆمەڵێک خوێندکار و مامۆستا، جێبەجێکردنی بنەما دروستەکانی مامۆستایان بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ خوێندکار بەپێی قۆناغی تەمەنی، هەروەها پاڵپشتی دایک و باوک بۆ خوێندکار لە کاتی خوێندن و هاندانی بۆ جیاکاری، هەموو ئەمانە دەبێتە هۆی ئەوەی کە… خوێندکار لە ژینگەیەکی دەروونی تەندروستدا بێت کە وا دەکات بڕیارەکانی دیاری بکات کاتێک بە شێوەیەکی تەندروست گەورە دەبێت و دەیکات ڕاست لە هەڵە جیا دەکاتەوە.
دووەم: باشترکردنی تەندروستی جەستەیی بۆ خوێندکار:
کاتێک خوێندکار پابەند دەبێت بە چوونە قوتابخانە، بەدوای خەوتندا دەگەڕێت زوو و زوو لە خەو هەڵسان یارمەتیدەرە بۆ باشترکردنی تەندروستی باشبوونی جەستەیی و دەروونی خوێندکار، جگە لە شێوازی ژیانی خوێندکار
نەخشێکی ڕێکخراو یارمەتی باشترکردنی بەرگری لەشی دەدات، بەتایبەتی لە ئەگەری…
دایک و باوک چاودێری منداڵەکانیان دەکەن لەڕووی خۆراک و بەدواداچوونی پزیشکییەوە بەردەوام.
سێیەم: چاندنی ڕۆحی سەربەخۆیی لە خوێندکاردا
بەرپرسیارێتییەکە دەکەوێتە ئەستۆی هەموو کەسێک کە کار بۆ پەروەردەکردن و پەروەردەکردنی خوێندکار دەکات، لە دایک و باوکەوە تا مامۆستا تا ئیدارەی قوتابخانە، پاشان کۆمەڵگا، وەک دروستکردنی ژینگەیەکی ئەرێنی قوتابخانە کە وا لە خوێندکاران دەکات ڕێز لە هەمەجۆریی بگرن گرنگ نییە چییە، و تێگەیشتنی خوێندکاران لە مێژووی وڵاتەکەیان و کولتوورەکەیان و ئەو دەستکەوتانەی کە لەم وڵاتەدا بەدەست هاتوون، هەستکردن بە ناسنامە و سەر بە نیشتمان و کۆمەڵگا بەرزیان دەکاتەوە.
هەروەها قوتابخانە نابێت دەستکەوتەکانی خوێندکاران پشتگوێ بخات کاردەکات بۆ نمایشکردنی بەردەوام و ئەگەر بتوانرێت بەبازاڕکردنی و ئەمەش متمانەی خوێندکار زیاد دەکات و هەستەکانی باشتر دەکات لەگەڵ سەربەخۆیی و دڵسۆزی بۆ قوتابخانەکەی و نیشتمانەکەی.
ڕۆڵی قوتابخانە لە بیناسازیدا کۆمەڵگاکە :
قوتابخانە ڕۆڵی زۆری هەیە لە بنیاتنانی کۆمەڵگادا و لێرەدا هەندێکیان دەخەینەڕوو گرنگترین ڕۆڵەکانی:
پاراستنی کولتووری کۆمەڵگا و گواستنەوەی وگواستنەوەی بۆ هەموو نەوەیەک فێرخواز
کۆنتڕۆڵکردنی فێربوون، زانیاری و کولتوورەکان لەناو کۆنتڕۆڵەکاندا بە بەها ئەخلاقی و مەعریفیەکان؛ ئەمەش لەبەر ئەوەیە کە هەموو کولتوورەکان توخمگەلێکیان تێدایە کە ڕەنگە هەڵە و ڕەفتاری نەخوازراو بن کە ڕەنگە زیان بە کۆمەڵگا بگەیەنن. بۆیە قوتابخانە ئاڕاستەی خوێندکار دەکات و ئاگاداری دەکاتەوە و پەروەردەی دەکات بۆ ئەوەی ڕەفتارە دروستەکان بزانێت و بەو کولتوورانە ئاشنا دەکات کە بیرکردنەوەی زانستی بەهێزتر دەکەن و دەوڵەمەندتر دەکەن
بەهاکانی و دەیکاتە تاکێکی کاریگەر لە کۆمەڵگادا. تێکەڵکردنی کولتوورەکان و ئاسانکاری بۆ پەیوەندییەکان؛ ئەمەش لەبەر ئەوەیە کە قوتابخانە زۆرێک لە منداڵان لەخۆدەگرێت کە لە ژینگە جیاوازەکان و کولتوورە جیاوازەکانەوە هاتوون؛ کە هەندێک جار ناتەبایی و کێشە لە نێوانیاندا دروست دەکات و لێرەشدا ڕۆڵی مامۆستا دێت لە کارکردن بۆ دروستکردنی هاوسەنگی لە نێوانیاندا و ئاسانکاری بۆ بیروباوەڕ و کولتوورە ئاڵۆزەکان و فێرکردنی منداڵان بۆ ڕێزگرتن لە هەموو کولتوور و بیروباوەڕێک کە جیاوازن لە بیروباوەڕی ئەوان. ئەمەش پەیوەندی کۆمەڵایەتی بەهێز دەکات و متمانە بەخۆبوون و کراوەیی ئەوان بەڕووی هەموو کولتوورەکانی دیکەدا بەرز دەکاتەوە.
دروستکردنی تەبایی و یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی بۆ ئەوەی منداڵەکە ببێتە ئەندامێکی کاریگەر لە کۆمەڵگادا ئەمەش بە هاوبەشکردنی کولتوورەکانیان لەگەڵ هاوپۆلەکانی و بەشداریکردن لە کاری هاوبەشدا قوتابخانەکە بە سەرکەوتوو دادەنرێت کاتێک هانی خوێندکارەکانی دەدات بۆ زیندووکردنەوەی پەیوەندییە کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان لە نێوانیاندا ، دوژمنایەتییەکان چارەسەر دەکات لەسەر بنەمای نەبوونی لێکتێگەیشتن، و منداڵان پەروەردە دەکات لەسەر گرنگی ڕێزگرتن لە کولتوورەکان و هەموو ئایینەکان، و فێریان دەکات کە پێکەوەبوون چییە
کۆمەڵگا بنیات دەنێت و جیاکاری لەناویان دەبات. . فێرکردنی منداڵان بۆ ڕێزگرتن لە یاسا و ڕێساکان و پێشێل نەکردنیان، خۆشویستن و دڵسۆزی نیشتمان بن، هەروەها چاندنی ئەو بیرۆکەیە کە نیشتمان وەک دایکێک وایە و ئەرکی ئێمەیە بیپارێزین، و فێرکردنی سەرکەوتن ئەوەیە کە گەلان بنیات دەنێت. . لە ڕێگەی وانەکانەوە فێری کاری تیمییان بکە بۆ پێکهێنانی گروپی توێژینەوە یان خوێندنەوە، هەندێک یاری پەروەردەیی گروپی، و پەرەپێدانی ڕۆح کێبڕکێ و هەوڵدان بۆ گەیشتن بە ئامانجەکان. . منداڵان لەگەڵ یەکتر بەشداری چالاکییەکان دەکەن یارییە وەرزشییە هاوبەشەکان ڕۆحی هاوکاری و کاری تیمی و هاوڕێیەتییان تێدا پەرەپێدەدەن و پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان بەهێز دەکەن و تەندروستی جەستەیییان بەرز دەکەنەوە وە دەروونی.
پەرەپێدانی خۆشەویستی منداڵ بۆ خوێندنەوە و زانین؛ ئەمەش لە ڕێگەی پۆلەکانی خوێندنەوە و کتێبخانە و فێرکردنی زمانی دایکی جگە لە زمانەکانی دیکە لە پۆلەکانی زماندا. هەموو ئەمانە دەبنە هۆی ئەوەی کە بەڕووی کولتوورەکاندا کراوە بێت و شوناسێکی شەخسی و متمانەی بەخۆی پێ ببەخشێت و کاتێک گەورە دەبێت پێگەی لە کۆمەڵگادا بەرز دەبێتەوە و بوارەکانی کارکردنی زیاتر دەبن. وە سەرکەوتنەکانی لە ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتیدا.وە چەندین ڕۆڵی تر کە تێیدا یارمەتی قوتابخانە دەدەیت بۆ بنیاتنانی کۆمەڵگاکان، و لێرەدا ناتوانین بە تەواوی باسیان بکەین.
دەستەواژەکان سەبارەت بە قوتابخانە:
لێرەدا چەند لێدوانێک دەربارەی قوتابخانەکە و گرنگییەکەی دەخەینەڕوو:
. “هەرکەسێک قوتابخانەیەک بکاتەوە زیندانێک دادەخات.”
. “لە قوتابخانە وانەیەکت پێدەڵێنەوە و دواتر تاقیت دەکەنەوە، بەڵام ژیان تاقیت دەکاتەوە و دواتر وانەکەت فێردەکات.”
لە کۆتاییدا
قوتابخانە بلۆکی بنەڕەتییە کە منداڵەکە دادەمەزرێنێت، ئەو دامەزراوە پەروەردەییە گەورەیە کە مامۆستا و پزیشک و ئەندازیار و دادوەر و سەرباز و داهێنەرانی بەرهەمهێناوە فاکتەری بنیاتنانەوە و پەرەپێدانی کۆمەڵگاکانیان ئەگەر نەبوایە، نەزانی حوکمڕانی زەوی دەکرد، بەها و بنەماکان گەندەڵ دەبوون، و وێرانکاری لە هەموو شوێنێکدا ڕووی دەدا سامانێکی زانست. هەروەک ئەحمەد شەوقی دەڵێت: “بە زانست و پارە، مرۆڤەکان شانشینی خۆیان بنیات دەنێن، وە شانشینی لەسەر بنەمای نەزانی و پشتگوێخستن نییە.”