عارف قوربانى
ئەگەر بۆ هەر گەل و نەتەوەیەکى جیهان، ئاوارەبوون و دوورکەوتنەوە لە نیشتمان، بریتی بێت لە دابڕان و پەرتەوازەبوون، بۆ کورد بەدیوێکى دیکەدا ئەم پرۆسەیە یەکسانە بە یەکگرتنەوە. چونکە کورد لە بنەڕەتدا لە نیشتمانى خۆى لەیەک دابڕاوە.
بەهۆى ئەو بارودۆخە تایبەتەى بەسەر کوردستاندا هێنراوە کە نیشتمانەکەى کراوە بە چوار پارچەوەو هەر بەشێکى ئەم خاکە لکێندراوە بە دەوڵەت نەتەوەیەکى جیاوازەوە، هەروەها بەهۆى سیاسەتى سەرکوتکارانەى ئەم دەوڵەتانەوە بەرانبەر بە کورد، وە هەوڵدان بۆ توانەوەى کورد لەناو نەتەوەو نیشتمانى سەردەستەکاندا، جگە لە هەستى کوردبوون، لە رووى پراکتیزەکردنەوە کورد نەیتوانیووە یەکێتیى نەتەوەیى خۆى بپارێزێت.
لە هەر بەش و پارچەیەکى نیشتمانەکەیدا بە تایبەتمەندییەکى جیاوازەوە هەر ئەوەندەى پێکراوە خۆى لە توانەوە بپارێزێت. لێکەوتەى ستەمکاریى دەوڵەت نەتەوەکان و هەوڵى کورد بۆ بەرگری لەخۆکردن و مانەوە، لە هەندێ قۆناخدا پەڕاگەندەبوون و ئاوارەیى و دەربەردەبوونى کوردى لێکەوتۆتەوە. بەجۆرێک هیچ هاوڵاتییەکى کورد نییە لانى کەم چەند جارێک لە زێدى خۆى هەڵنەکەندرابێت. یاخود ناچار نەبووبێت بۆ دەستەبەرکردنى پەناگایەکى ئارام شوێنى ژیانى بگۆڕێت.
ئەمە هەر لەناو سنورێکى دیاریکراوى شار و ناوچەو جوگرافیایەکدا نەماوەتەوە، هەندێجار پەڕیوەنەتەوە بۆ ناو بەشێکى دیکەى نیشتمانى دایک. بەڵام لەو حاڵەشدا رێگە نەدراوە وەک ئەندامێکى هەمان گروپ کە هەردولا کورد بوون، وەک کوردێک لەو بەشەدا نیشتەجێببنەوە، دەوڵەت نەتەوەى سەردەستە وەک ئاوارەى وڵاتێکى دیکە مامەڵەی لەگەڵکردوون.
تەنانەت لە هەلومەرج و دەرفەتێکى رەخساوى وەک ئەزمونى باشورى کوردستانیشدا، ئەو کوردانەى لە رۆژهەڵات و باکور و باشورەوە بەهەر هۆکارێک ویستبێتیان لە باشورى کوردستان بژین، بەهۆى ئەوەى باشور خاوەنى دەوڵەتى سەربەخۆى خۆى نەبوو، یاساو رێسا سەپێندراوەکانى بەغداى پایتەخت رێگربووە لەوەى بکرێن بە هاوڵاتى باشورى کوردستان و لەو دۆخەشدا بەشێوەى کاتى گرێبەستى مانەوەیان پێدراوە نەک ناسنامەى هاوڵاتیبوون.
بەڵام دەربەدەرى و ئاوارەبوون، پەڕاگەندەبوونى کورد لە هەر چوار پارچەى کوردستانەوە بۆ وڵاتانى ئەوروپا، دەرگایەکى دیکەى بۆ کورد کردۆتەوە کە دەکرێت وەک جوگرافیاى پێنجەم یاخود وەک پارچەى پێنجەمى کوردستان لێى بڕواندرێت. بەڵام پارچەیەکى ئازاد، چونکە بووەتە مەنزڵگاى یەکگرتنەوەى ئاوارەو دەربەدەرو پەڕاگەندەى بەشە جیاجیاکانى کوردستان، کە ئەمەش بۆ کورد چیرۆکێکى جیاوازە. چیرۆکێک دەکرێت وەک نیشتمانى بێسنورى کوردستان لێى بڕوانرێت.
ئەگەر داگیرکەرانى کوردستان لەنیشتمانى دایک توانیبێتیان بە دروستکردنى سنورێکى دەستکرد رێگە لەوە بگرن کوردێکى کرماشان و کەرکوک و ئامەد و قامیشلى برابن و بەزۆرى زۆردارى بیانەوێ کورد لە رۆژئاواو باشور بکەن بە براى عەرەبى چاوڕەش و لە رۆژهەڵات و باکور بە براى فارس و تورک. دەست و بازووى داگیرکەرانى کوردستان بەسەر ئەم مەنزڵگایەى کوردستانیانى وڵاتانى رۆژئاواو ئەوروپادا زاڵ نییە، کوردى ئاوارەو پەڕاگەندە، لەم وڵاتانەى ئەوروپا دەرفەتى ئەوەى هەیە یەکێتیى نەتەوەیى خۆى بونیاد بنێتەوەو کوردى هەموو بەشە جیاوازەکانى کوردستان ببنەوە بە برا.
بۆیە چیرۆکى کۆچبەرى کورد لە وڵاتانى ئەوروپا لە چیرۆکى کۆچبەرى هیچ گەل و نەتەوەیەک ناچێت. ئەگەر بۆ گەلانى دیکە کۆچکردن دورکەوتنەوەبێت لە نیشتمان، دابڕان بێت لە کەلتور و داب و نەریت و زمان و توانەوەبێت لەناو شارستانیەتێکى دیکەدا. بۆ کورد پێچەوانەکەیەتى، یەکگرتنەوەى کەلتور و داب و نەریتى کوردەواریى و تێکەڵبوونێتى بە دیالێکت و بەشە جیاوازەکانى زمانى نەتەوەکەى.
هیچ کوردێک نییە لە وڵاتانى ئەوروپا ئەگەر خۆى سەر بەکۆمەڵگاى هەر پارچەیەکى کوردستان بێت و لە نیشتمانى دایک دەسەڵاتى نەتەوەى سەردەستە رێگربووبێت لەوەى بە داب و نەریت و شێوەزار و کەلتورى کوردى بەشەکانى دیکەى نیشتمان ئاشنابێت، لێرە لە جوگرافیاى پێنجەم نەک هەر کوردى پارچەکانى دیکەى کوردستان، تەنانەت کوردى جۆرجیا و ئەرمەنستان و ئازەربایجان و روسیا و کرواتیا و کوردانى پەڕاگەندەى قەوقاز و هەموو جیهان دەبینێت، تێکەڵ بەیەک دەبنەوە، ئاشناى داب و نەریت و شێوەزار و کەلتور و فەرهەنگى یەکدى دەبن.
جیاواز لەم لایەنە گرنگە کە بایەخێکى زۆرى بۆ کورد هەیە، دەکرێت ئەم یەکگرتنەوەیەى دواى زیاتر لە چەند سەدەیەک دابڕان و پەرتەوازەیى، لەڕێگەى دروستکردنى ماڵى کوردانەوە لە (جوگرافیاى پێنجەم) دور لە هەر ئامانجێکى سیاسى و ئایدۆلۆجى تایبەت، ئەم هێزە گەورەیە وەک رەوەندێک بۆ خزمەتى دۆزى رەواى کورد بخرێتەگەڕ. بۆ ئەمەش دەبێت حکومەتى کوردستان وەک تاکە قەوارەو تاکە ئەزمونى حوکمڕانى کوردى، ستراتیجێک دابڕێژێت و کۆمەک بەو ئاراستەیە بکات ئەم هێزە مرۆییە گەورەیە رێکبخرێت.
بەتایبەت بەهۆى ئەوەى لە نیشتمانى دایک، لانى کەم لە ئێستاو داهاتووى نزیکدا ئاسۆیەکى روون دیار نییە کە دەوڵەت نەتەوەکانى داگیرکەرى کوردستان بەرەو کرانەوەو دیموکراسى هەنگاو بنێن. بەپێچەوانەوە ئەوەى بەڕوونى دیارە ئەوەیە کۆمەڵگاو دەسەڵاتەکانى دەوڵەت نەتەوەکانى تورک و عەرەب و فارس رووەو دواکەوتوویى زیاتر دەگەڕێنەوە بۆ سەردەمى تاریکى و قبوڵنەکردنى جیاوازى و رەتکردنەوەى بەرانبەر، بەو هۆیانەوە چاوەڕوانى ستەمکارى زیاتریان لێدەکرێت بەرانبەر بە کورد و هەموو ئەو جیاوازیانەى دیکە کە لەناوچەکە هەن. لەبەرانبەر ئەوەدا کورد چەند پێویستى بەوە هەیە لەناوخۆ و لەسەر ئەرزى واقیع خۆى بۆ قۆناخى داهاتوو ئامادە بکات، لەوە زیاتر پێویستى بەوەیە قورسایى بخاتە سەر دەرەوەى خۆى، بەتایبەتى لەو جێگایەى دەتوانێت کاریگەریى لەسەر راى گشتى جیهانى و ناوەندە نێوودەوڵەتیەکان دروستبکات.
بۆ هەلومەرج و دۆخێکى لەو جۆرە رەوەندى کوردى دەتوانێت رۆڵ و کاریگەریى و قورسایى لەسەر گۆڕینى ئاراستەى رووداوەکان لە هەر هێز و توانایەکى ناوخۆیى زیاتر بێت. بۆیە دەبێت ئەو دەرفەتە بقۆزرێتەوە کە ئێستا لە وڵاتانى ئەوروپا بۆ کورد دروست بووەو رۆژ لەدواى رۆژیش لە رووى ژمارەو قەبارەوە، رەوەندى کوردى گەورەتر دەبێت.
پێویستیشە هێزە سیاسییە کوردیەکانى هەموو بەشەکانى کوردستان تێگەیشتنێکى هاوبەشیان بۆ ئەوە هەبێت لەڕووى ستراتیجییەوە رەوەندى کوردى دابماڵن لە ئایدۆلۆجیاى حیزبى، چونکە بەحیزبىکردنى تاکى کورد لە دیاسپۆرا، بەواتاى ئەوە دێت لێرەش جارێکى دیکە کورد پارچە پارچە دەکرێتەوەو ئەم هێزو توانا کوردییە دابەش دەبێتەوە بەسەر حیزبە سیاسییەکاندا، کە ئەوەش روویدا لەبرى بیری نەتەوەیى و یەکێتیى نێوان کوردان، ناکۆکیی و ململانێ سیاسیەکانیش بەدواى خۆیدا دەگوێزێتەوە بۆ ناو ئەم کۆمەڵگا کوردییەى جوگرافیاى پێنجەم.
گەرچى دۆخ و دۆزى کورد وادەخوازێت لە کوردستانیش حیزبە سیاسییەکان کوردایەتى بکەن، نەک حیزبایەتى. بەڵام بە رەچاوکردنى ئەوەى لەواقیعدا زۆرێک لە سیاسیەکان حیزبایەتیان خستۆتە سەرووى کوردایەتیەوە. بۆیە هیچ نەبێت دەبێت لەوە بەئاگا بهێندرێنەوە با سنورى حیزبایەتیتان هەر لەناو کوردستان بێت و لێگەڕێن با کورد لە هەندەران کوردبێت.
دەبێت لەو هاوکێشەیە تێبگەن کوردایەتییەکەى رەوەندى کوردى، سەرئەنجام رەخساندنى زەمینەیەکە لە کوردستان کە حیزبەکان بە ئازادانە حیزبایەتى خۆیان بکەن. بەڵام لەدەستدانى دەرفەتى یەکێتیى نەتەوەیى لەناو رەوەندى کوردى و گۆڕینى ئاراستەى ئەم هێزە بۆ حیزبایەتى و خزمەتى هێزە سیاسییەکان، یارەمەتیدەر نابێت لەوەى لە نیشتمانى دایک گۆشەیەکى ئازاد بمێنێتەوە بۆ حیزبایەتى.