ناسانن ئێڵ زەند؛
فەرشاد فەیزی
تاێفەێ زەند یەکێگ لە تیرەێ کورد حساو بودن کە لە زاگرۆس و هەمەێان (هەمەدان) و دەیشتەیل هەمەدان ژیەن و کار و بارێان پەس پۆڵەداری (ئاژەڵداری) و کشت و کاڵە، فرە لە سەرچەوەیل(منابع، سەرچاوە) زەند وە یەکێگ لە تیرەیل لوڕ ناو بردنە. دهخدایش(وشە ناسی فارسی) تاێفەێ زەند لە لوڕ ناسانگە. و فرە لە سەرچەوەیلیش لە تیرەێ لەک زانستنەسەێان وڵام لە فرە جیێەیل‌تریش زەند لە لەک جیا ناساننە و وەتنە لە تاێفەێ زەند لە لوڕەیل باکورین و چۊنگە نەناسینەسەێان وە لەک ناوێان بردنە و لە سەرچەوەیل ویەردە(مێژویی، تاریخی) ترەکیش هەر وەتنە زەند کوردە. خان و خەوانیەیل زەند گە تاێفەێ زەند درۆس کردن خوەێان لوڕ ناساننە. کەریمخان زەند و لۆتفعەلی (لطفعلی) خان زەند دوان لە پاشایل و گەورایل ئەی تاێفەنە. فرە لە تاێفەێ زەند هاودەم وەل نادرشاێ ئەفشار دەروەدەر(تبعید) کریانەسە مەڵاێر و دەرگەز و خۆراسان(ڕۆژهەڵات ئێران). لە دەم لە ناوچیێن سەفەویەگان و تا هاتن نادرشاێ ئەفشار، تاێفەێ زەند جارێ وەل ئەفغانەگان و جارێگیش وەل عۆسمانەگانە وە شەڕ هاتنە و دارایی و ماڵێان وە بارمتە گردیان وە مدو ئەی کارەیلە دۆژمنەیل لە بەش حکۆمەت خوەێانوە دۊروە کردیان.(ئێران ئیمڕووژە)
<<تاێفەێ زەند سێ گلە تیرەێ تاێوەت دێرێدن:
۱-زەند بەگلێ
۲-زه‌ند هەزارە
۳-زه‌ند خه‌ڕاجی
تێشماڵ کەریمخان زەند لە بنەماڵەێ زەند بەگلێ بی.
تیرەێ زەند بەگلێ گرنگترین(مهمترین) تیرە لە تاێفەێ زەندەگان بیە و هەنیش، تاێفەێ زەند دەسەێگن(گروپ) کارێان شوانی و ئاژەڵداری لە پاێ زنجیرە کۊەێ زاگرۆس وە ئاواییەیل پەری و کەمازان لە نزیکی مەڵاێر کووچ کردۊن.
دەمێگ گە ژمارەێ ئەی خانێانە زیاێوە بودن، هێز و دەسەڵاتێانیش لە ناوچەگە فرەتروە بود و جی دانیشتنێانیش گەورەتروە بود وە تۊەنن دەسەیل (گروپ) تریش پەیوستێان بون و سێ تیرەێ وە ناوەیل؛ زەند بەڵگێ، زەند هەزارە و زەند خەراجی تەشکیل دەن. لە مدو کوچ دایێن کەمێگەلێان لە لاێان ئاغا مۆمحمدخان قەجەر (آغا محمدخان قاجار) وە لوڕستانات و یە کۆتێانیش وە عێراق پەخش پەڵاوە(بڵاوە کراون) بیێن و لە ناوچەیل ناوبریا و لە شوون کەریمخان زەند(وکیل الرعایا، پاشاێ ئێران)، زەنجیرە حکۆمەتی زەندیە وەرو کەفتن(سقوط) چی، تا جیێگە ئەوانەگە ٭لەێانوە مەنۊە جی٭ (ڕزگاربووانی) هین ئەی تیرە گیشتێان لە پایتەختەگەێان کە شیراز بی دەروەدەر (تبعید) کریانە شارەیل گەن ئاو و هەواێ ترەک ئێران جور (قۆم، گەرمسار، وەرامین، خۆراسان، مەڵاێر و باشور تەێران(جنوب تهران) یافت ئاباد و کۆتێگ ترەکیش لەلێان هناردنە( کل کردن، فرستادن) کۊەییل جوپار لە پارێزگاێ کرمان( استان کرمان) و ئیزە(ایذه) له پارێزگاێ خوزستان و پناە بردنە ئەی شارەیلە. ئیمڕووژە کەسەیلێگ لە ڕیچەڵەک تاێفەێ “زەند” لە پارێزگایل خۆراسان، لوڕستان، هەمەدان، سنەدژ، کرماشان، فارس، کرمان، قۆم، تەێران(تاران)، سێمنان و خوزستان وڵاوە(بڵاوە کراوون، پخش شدن) بینە.
1-پارێزگاێ کرمان: باستانی پاریزی هۊرخسنەوە کەێدن: یە تیرە لە زەندیەگان ناسریا وە حۆسەین‌شاهی داشتنە( هەی بوو) وە خودە حۆسەین شا نوەێ سادێق خان براێ کەریمخان بیە، لە جوپار (ناوچەێ خوەش ئاو و هەوا) وە مدو کز بیین(لاواز بوون) حکۆمەت ناسردین شا وه کوتاین سکه وە پۆس و چەرم (پێست) وشتر و یار ەتی سەربازەیڵ وەفادار وە زەندیە حکۆمەت کردگە، وە لە بان سکەگەیشێ چەن بەیت شێعر نوساۊ.
مناڵەگان ناوبریا وە ناوەیل ئاقاجان وەناوبانگوە بین وە ئاغ‌جان خان و براێ لفانە(دوانە)یشێ ئاقا غۆڵام‌عەلی، ئاقا مۆحەمەد ئێسماعیل، حاجی یەدۆڵڵاە خان ناسریاگ وە (حاجی خان)، ئێبراهیم‌خان ناسریاگ وە (دۆکتور مۆعین کە حەکیم و دانا‌ێ ئەو دەمە بیە)، بی‌بی سەروی و بی‌بی فاتمە بینە.
2-پارێزگاێ فارس: یە تیرە گە ئیمڕووژە وە ناو خواجەپووڕ، خواجەپووڕ تادوانی، خواجە، خواجەدوانی لە دوگ ئاوایی تادوان خەفەر و دوان کازرون و هەرلەوجورە لە شیراز و کرمان و بوشهر ژیەن (دەژین، ساکن میباشند).
3-پارێزگاێ قۆم: ئێسکەندەر ئەمان‌ئێلاهی ویشێدن: پەنج۵ تیرە لە تاێفەێ زەند لە نزیکەیل قۆم جیگر بینە وە هەرلەوجورەوە ئاماژە کەێدن کەڵانتەر زەندیەگان وەل تاێفەێ کەشکووڵی بۊچگ ژیەن( ژیان دەکەن) و لە زمسانان لە ناوچەێ ” هەنگام” وە لە تاوسانیش لە ناوچەێ “کاکان” جی گرن (دەگونجێن). جیلەیە تیرەێ زەندیەگان، خانێان(خاندان) حەسەن ئاقاێ زەندی وە تاێفەێ کەشکوڵی گەورا وەل یەکا لە ناوچەیل فارس، شیراز و قەشقایی هەن(بوونیان هەیە).
4- پارێزگاێ خانەقین: مۆحەمەدعەلی سۆڵتانی ویشێدن: چوار تیرە لە زەندیەگان وە ناوەیل؛ مۆحەمەد ساڵح، ئاغا تاهێر، تاهێر خان و عەلیان خانی لە خانەقین جیگر بینە.
5- پارێزگاێ سنەدژ: ئیرەج ئەفشار سیستانی سەڵمانگە (اثبات، دەیسەلمێنێت) تیرەێگ لە زەندیەگان هانە سنەدژ(سنندج) و لەورە ژینەن(زندگی میکنند) کارێانیش کشت و کاڵە و پەس داریە (ئاژەڵداری) و مەزهەبێانیش شافەعیە.
6-کەرکوک: لەیلا نامێق لە بوارەێ تیرەێگ لە زەنەگان باس کەێدن، لە دو ئاوایی کوڵەجو، خەجێ‌سروە لە ناوچەێ قەرەتەپە وە کفری ژیەن، وە پاێ سەرژماری ساڵ 1956 میلادی (زایینی) ژمارەێان 737 کەس بینە.
7-خۆراسان: عەلی میرنیا وە یە ئاماژە کەێدن کە دو تیرە لە تاێفەێ زەند لە دو ناوچەێ دەرگەز و نوخەندان و کەڵات لە پارێزگاێ خۆراسان نیشتەجی بینە.
8-بەغدا و دیاڵە: عەباس عەزاوی ویشێدن: چەن تیرە لە تاێفەێ زەند لە لاێ چەم (ڕووبار) دیاڵە لە ئاواییەیل جوسەتەپان، لەلبن، قەیچی، قوبە، بانسنوق، کوکز، ئەجیلر، هودڵی و تەپە عەلی جیگر بینە.
9-شار ئیزە(ایذه): تاێفەێ زەند گە ئیمڕووژ لە تیرەێ ئۆرک باب دینارونی و هەفت لنگ لوڕ بەختیاری حساو کریەن.