صابر سندى
زمان ئەو ئالاڤێ ژ دەستپێکا مرۆڤایەتیێ ژ بۆ پەیوەندیکرن و دەربرینا ناخێ مرۆڤی و ھەست و سۆزێن وی ژ لایێ مرۆڤی ڤە ھاتییە داھێنان، ب درێژاھییا مێژوویێ د وی چارچۆڤێ خوە یێ بەرتەنگ دەرکەفتییە و بوویە ناسناما تاکی و ب ھەبوون و نەبوونا مللەتان ڤە ھاتییە گرێدان.
زمان ب وێ مێژوویا خوە یا دویر و درێژ پرە ژ پسیارێن بێ بەرسڤ. ژ وانا زمان چاوا پەیدا بوویە؟ و کەنگی مرۆڤی زمان ب کار ئینایە؟ دبیت دیار نەبیت، لێ یا ئاشکەرا و دیار ئەڤە، کو زمان ب کێماسی ٥٠٠٠ سالە بکار دھێت، ئەو ژی ژ بەر ھەبوونا ئێکەمین نڤێسینێن کو ب خەتێ بزماری ژ لایێ سۆمەرییان ڤە ھاتینە نڤیساندن و ژلایێ لێکولەر و زمانزانان ڤە ھاتینە دیتن. لێ گەلەک زمانزان و لێکۆلەر د وێ باوەریێ دانەکو ب کێماسی ٤٠٠٠٠ سالە و دبە زێدەتر ژی بە، کو زمان بکار ھاتییە.
د نھادا نێزیکی ٧٠٠٠ زمان د جیھانێ دا ھەنەو پێ دھێتە ئاخافتن. لێ گەلەک زمان ژناڤچۆنە و یان ژی ل بەر گەف و مەترسییا ژناڤچۆنێ نە.
د مێژوویا مرۆڤایەتیێ دا گەلەک جارا زمان ژ لایێ سەردەستان وەکو چەکەکێ ب ھێز ژ بووی داگیرکرن و نەھێلانا مللەتێن بندەست ھاتییە بکارئانین. زمانێ کوردی وەکو ئێک ژ زمانێن دەولەمەندێن جیھانێ ل بەر ڤێ مەترسیێ بوویە و داگیرکەرێن کوردستانێ ب قەدەخەکرنا زمانێ کوردی، چ وەکو ئاخافتن و چ وەکو زمانێ پەروەردێ ڤییایە ناسنامە و ھەبوونا مللەتێ کورد ئینکار بکەن و ھەتا رۆژا ئەڤرۆ ژی ل ھندەک پارچێن کوردستانێ ئەڤ سیاسەتا وان یا رەگەزپەرستیێ بەردەوامە.
ھەتا سەدسالا نۆزدان باوەرییەک ھەبوو، کو زمان دوو بەشن،بەشەک زمانێن ئاستبلند و پێشکەفتی و مۆدێرنن و بەشێ دی زمانێن ئاستنزم و پاشکەفتی نە. ئەڤە ئەو ھزر و بیرە بوون، کو ل سەدسالا نۆزدان ل ئەورۆپا جھێ خوە گرتبوون و پێرا وەلاتێن کۆلۆنیالیزم زمانێن خوە وەکی ئنگلیزی و فەرەنسی ب سەرزمانێن نەتەوەیێن دی سەپاندن. داگیرکەرێن کوردستانێ ژی ڤییان وەکو کۆلۆنیالیزمێ زمانێن خوە ئانکو عەرەبی و ترکی و فارسی ب سەر گەلێ مەدا ب سەپینن، و ب ڤێ چەندێ زمانێ مە ل بەر چاڤێن مە ب زمانەک پاشکەفتی و ئاستنزم ل قەلەم بدەن، بۆ ھندێ ناسناما مە ب ئێکجاری د دیرۆکێ دا نەھێلن.
لێ ئەڤ بیرۆکە د سەدسالا بیستان داژ لایێ زمانزانان و بتایبەت ئانترۆپۆلۆگ(مرۆڤناس)
فرانتس بۆئاس ھات ھلوەشاندن و رەفزکرن و ھات دیارکرن، کو زمانەک ب ناڤێ زمانەک پاشکەفتی و ئاستنزم نینە و ھەمی زمان وەک ئێکن و ھەمی زمان د کارن ژ بۆ رێزبەندییا ھزری بکار بھێن و پێشبکەڤن، واتە تو نکاری بێژی ژ بۆی ئاستێ بلندێ ھزرکرنێ زمانێ ئنگلیزی یان فەرەنسی یان زمانەکێ دی باشترە.
ھەمی زمانزان د وێ باوەریێ دانە کو ھەمی زمان وەک یێک ب نرخن، چونکی ژ لایێ مرۆڤان بکاردھێن، و مرۆڤ ژی ژلایێ بنەمایێن مرۆڤبوونێ وەکی ئێکن و وەکو مرۆڤ ھیچ جیاوازییەک دناڤبەرا وان دا نینە، وھەر مرۆڤەکی زمانێ خوە یێ دایکێ یێ ھەیی و ئەڤ زمانێ دایکێ بەشەکە گەلەک گرنگە ژ ئیدێنتیتێتا ئانکو ناسناما وی. واتە ھەموو زمان دکارن د پرۆسەسەکا بەردەوام دا ببنە زمانێن پێشکەفتی و دبوارێن زانستی، فەلسەفی، کۆمەلایەتی و دەروونناسی، پێداگۆگیک و… بەرفرەھ ببن و خزێنا پەیڤێن خوە دەولەمەند بکەن، ب مەرجەکی کار بۆ ڤێ چەندێ بھێتە کرن.
ھەمی ھزر و بیر و دانوستاندن و داھێنان و ئەزموونێن مرۆڤان د زمانی دا کۆم دبن، ژناڤچۆنا ھەر زمانەکی ژ ناڤچۆنا وان ھەموو دەسکەفتیێن کولتووری نە.
دخوازم بێژم زمان ئەو دەرگەھە یێ کو تو دکاری بچی دناڤ کولتوور و چاندا خوەدا و ھەمی ئەو دەولەمەندییا گەلێ خوە تێدا ببینی. مرۆڤەک زمانێ خوە نزانت، دێ بیتە مرۆڤەک بیانی دگەل کولتوور و ھەبوونا خوە. ئەم وەکو کورد دوو جار دبن گەفا ژ دەستدانا زمان و کولتوورێ خوەینە. یا ئێکێ ژ لایێ داگیرکەرێن کوردستانێ ڤە و ژلایێ دی ڤە نەبوونا ھۆشمەندی و پلان و ستراتیجیەکا رۆن و ئاشکەرا و ھەروەسا خوەدی دەرنەکەفتن ل زارۆکێن کورد ژ لایێ دەسھەلاتا کوردستانێ ڤە ل دەرڤەی وەڵاتی.
ھەرچەندە ل دویف زانست و لێکۆلینێن کو ھەین، فێربوونا زمانێ دایکێ دبیتە ئەگەر ژ بۆی باشتر گەشەکرنا مێشکێ زارۆکی و زیرەکتربوونا وی د فێربوونا زمانێن دی و ھەروەسا خالەکا ب ھێز د سەرکەفتنا وی دا، د قوناغێن دی یێن خوەندنێ دا وھەروەسا د ئاڤاکرنا کەسایەتییا وی دا.
ئەڤ چەندە بوویە ئەگەر وەلاتێن ئەورۆپی گرنگییەکا تایبەت ب زمانێ دایکێ بدەن و دراڤەکێ زێدە بۆ ڤێ چەندێ ب مەزێخن.
لێ مخابن دیاسپۆرا کوردی وەکو پێویست مفا ژ ڤێ دەرفەتا زێرین وەرنەگرتییە. لەوا پێدڤییە د ڤی بواری دا کار ژ بۆ ھۆشمەندکرنا دایک و بابێن کورد بھێتە کرن. ئەو ژی ب رێکا ل دارخستنا سمینارێن ل سەر زمانێ دایکێ و پەروەردەیێ.
ب باوەرییا من ڤەکرنا کەنالەکێ ئاسمانی ل دەرڤەیی کوردستانێ، ب تایبەت بۆ زمان و کولتوورێ کوردی گرێدایی ھەر چار پارچێن کوردستانێ ژ لایێ حکومەتا ھەرێما کوردستانێ، نە بتنێ دێ پێنگاڤەکا گەلەک باش و ئەرێنی بیت ژ بۆیی ڤێ چەندێ بەلکی پێنگاڤەک پیرۆز بۆ ئێکگرتنا دیاسپۆرا کوردی.
ھەبوونا پەیوەندیێن خورت د ناڤبەرا ھەمی قوتابخانەیێن زمانێ کوردی ل دەرڤەیی کوردستانێ و پەیوەندیێن وان ل گەل وەزارەتا پەروەردە یا حکومەتا ھەرێما کوردستانێ دێ خزمەتەکا باش د ڤی بواری دا پێشکێشی رەڤەندا کوردی کەت. خالا دی یا ژ ھەمیێ گرنگتر ئەڤەیە کو فێربوونا زمانی ب رێکا سیستەمەکێ پێداگۆگیک پەروەردەیی یێ زانستی و ھەڤچەرخ بیت، ژ بەرکو ئاڤاکرنا کەسایەتییا زارۆکی گەرەنتییەکە ب وی زمانێ کو فێر دبیت، خزمەتا گەل و وەڵات و مرۆڤایەتیێ بکەت. بۆ ڤێ چەندێ ژی ھەبوونا سیستەمەکێ پێداگۆگیک یێ زانستی و ھەڤچەرخ وەکو سیستەمێ ڕۆژین، کو بیست سالە ل فێرگەھا ڕۆژین باژێرێ مونشن/ئەلمانییا دھێتە پراکتیزەکرن، ژ بۆیی زارۆکێن مە گەلەک پێویستە. جھێ ئاماژەپێکرنێ یە کو ئەڤ سیستەمە ژ داھێنانا شارەزا و بسپۆرێ پێداگۆگیک مامۆستا دکتۆر ھاورێ زەنگەنەیە. ب باوەرییا من نە ب تنێ ل قوتابخانەیێن زمانێ کوردی ل دەرڤەیی کوردستانێ، بەلکو ل باشۆرێ کۆردستانێ ژی پێویستە ئەڤ سیستەمێ پێداگۆگیک بھێتە جێبەجێکرن، بۆ ئاڤاکرنا کەسایەتییەکا ب ھێز و سەربخوە یا زارۆکێ کورد و ھەروەسا ھەبوونا جڤاکەکا بەختەوەر و ئازاد. دخوازم نڤیسینا خوە ب گۆتنەکا فەیلەسۆفێ نەمساوی لودڤیگ ڤیتگنشتاین ب دوماھی بینم، دەمێ دبێژیت: سنۆرێن زمانێ من سنۆرێن جیھانا من دیاردکن. بۆ ھندێ ئەم سنۆرێن جیھانا زارۆکێن خوە بەرفرەھ بکەین، داکو جیھانبینییا وان ژ بۆیی ژیانێ کوورتر و بەرفرەھتر لێبھێت و بکارن ببن کەسێن ب مفابۆ گەلێ خوە و مرۆڤایەتیێ، پێدڤییە ئەم ھەمی ب ھەستێ بەرپسیارەتیێ ل زارۆکێن خوە و زمانێ دایکێ خوەدی دەرکەڤین