پڕۆفیسۆری یاریدەدەر دکتۆر عومەر نورەدینی
پێشەکی ڕاپەڕینی ئازاری ١٩٩١ بەمانای وشە وەرچەرخانێکی سیاسی جومگەیی بوو ، بەشێوەیەک بۆتە وێستگەی لێک جیاکردنەوەی مێژوو ، مێژووی پێش ڕاپەڕین و هی دوای ڕاپەڕین ، ڕەنگە خاڵی هاوبەش لەنێوان ئەو دوو مێژووەدا هەبێ بەڵام هیچ شک لەوەدانیە کە شێوە و ڕووە جیاوازەکانیان زۆر زیاترە لە لێک چووەکانیان .
بۆ کورد وەک تاک و وەک گەل و نەتەوە زۆر گرنگە هەمیشە بگەڕێتەوە بۆ ڕاپەڕین و لەناویدا بژی و شرۆڤەی بکات و ڕاستی و پەندو وانەی لێ هەڵبهێنجێ ، گەڕانەوە بۆ ئەم ڕووداوە مێژووییە لەپێناو خۆبەرهەم هێنانەوە لە ناو مێژوودا نەک خولانەوە لەناویدا ،لەم وتارەدا هەوڵدەدەین تیشک بخەینە سەر هەندێ ڕاستی و مانای سومبلی ئەو ڕووداوە مەزنە کە بۆ ئێستاو داهاتووی گەل و قەوارەی سیاسی هەرێمی کوردستان کاریگەریان هەیەودەبێ .
پێکەوە گونجانی هەل ومەرجی ناوخۆ و ژینگەی نێودەوڵەتیئەوکات لەسەر ئاستی ناوخۆی عیراق و هەرێمی کوردستان ، چەندین ڕووداو و توخم و ڕەگەزی سیاسی هەبوون کە زەمینەیان بۆ ڕاپەڕین خۆشکرد ، هەڵەی سیاسی گەورەی ڕژێمی بەعسی حاکم لەعیراق لەداگیرکردنی کوێت ڕویدابوو ، کۆمەڵگای نێودەوڵەتی و لەسەرویانەوە ئۆرگانە بەهێزەکەی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان کەمەبەستمان ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتیە داگیرکردنی کوێتی بە دوژمنکاری لەقەڵەمدا و دوای سەپاندنی ئابلوقەی ئابوری و دیبلۆماسی و سیاسی بەسەر عیراقدا لە پێناو ڕزگارکردنی کوێت لەچنگی سوپای عیراق هێزی سەربازی بەکار هێنا، لەجەنگێکی نێودەوڵەتی دا کە لەلایەن وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا سەرکردایەتی کرا گورزێکی کوشندەی وا لە سوپای عیراق درا کە ڕژێمی بەعسی تەواو لاواز کرد.
لایەکی ترەوە بەردەوام بوونی بزاڤی شۆڕشگێڕی و ڕزگاریخوازی گەلی کوردستان و بوونی ژمارەیەک پارتی سیاسی خاوەن سەرکردایەتی و ئۆرگانی سیاسی و سەربازی و هێزی پێشمەرگە و ڕيکخستنی نهێنی، نارڕەزایەتی و بێزاری گەلی کوردستان لە زوڵم و ستەمی بەعس ، یەکگرتوویی نێوان حزب ولایەنەسیاسیە کوردستانیەکان لە چوارچێوەی بەرەی کوردستانی دا ، هەموو ئەمانە بوون بە توخم وڕەگەزی ئەوتۆ کە زەمینەسازی ناوخۆی ڕاپەڕینیان خۆشکرد .
لەهەمان ساتەوەختی مێژوویدا لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی گۆڕانکاری گەورە ڕوویان دا ، جەنگی سارد کە نزیکەی چلو پێنج ساڵ بوو لەنیوان یەکێتی سۆڤیەتی جاران و وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە ئارادبوو کۆتایی هات ، لەگەڵ ڕووخانی یەکێتی سۆڤیەتی جاران سیستەمی نێودەوڵەتی لە دووجەمسەریەوە گۆڕا بۆ تێکەڵەیەک لە یەکجەمسەری و فرەجەمسەری ، ئەمریکا لە ڕێگای ڕاگەیاندنی سیستەمی نوێی جیهانەوە سەرکردایەتی جیهانی گرتە ئەستۆ و شەپۆلێکی دیکەی بە دیموکراسی بوونی دەوڵەتان سەریهەڵدا و پەلی هاویشت ، ڕژێمە دیکتاتۆر و سەرکوتگەراکان یەک بەدوای یەکا داڕمان، جەنگی نێودەوڵەتی کەنداو بۆ ڕزگارکردنی کوێت لە دژی عیراق وای کرد دەرگای کۆمەڵگای نێودەوڵەتی زیاتر بەسەر بزاڤی ڕزگاریخوازی کوردا بکرێتەوە ئەم ڕەوتە بەشێوەیەک بەردەوام بوو لە گەڵ ڕوودانی کۆرەوی ملیۆنی مانگێک دوای ڕاپەڕین ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بڕیاری (٦٨٨) ی بەقازانجی گەلی کوردستان دەرکرد .
جەنگ و ڕاپەڕین و بنیاتنانی قەوارەی سیاسی کوردستانی
دابەش بوونی گەل و نیشتمانی کوردستان پەیوەندی زیندووی بە جەنگە ئیقلیمی و جیهانیەکانەوەهەیە ، یەکەم دابەش بوونی کوشندە زادەی جەنگی چاڵدێرانی نێوان هەردووئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی و سەفەوی لە ساڵی (١٥١٤) بوو ، دووەم دابەش بوونی مەترسیدار لەئەنجامی جەنگی یەکەمی جیهانی بەگشتی و بەتایبەتی ڕێککەوتنی سایکس بیکۆی نێوان بەریتانیا و فەڕەنسا لەساڵی (١٩١٦) بوو .
وێڕای ئەوە گرنگە ئاگامان لەوەبێت کە جگە لەهەڕەشە ومەترسی جەنگە ئیقلیمی نێودەوڵەتی و جیهانیەکان بۆ کورد هەل و دەرفەتیشیان لەگەڵ خۆیان هێناوە ، لەئەنجامی جەنگی یەکەمی جیهانی کورد هەوڵی بنیاتنانی قەوارەی سیاسی خۆی بەناوی مەملەکەتی کوردستان لە ساڵی (١٩١٩) لە شاری سلێمانی ڕاگەیاند ، لەپەراوێزی جەنگی جیهانی دووەم دەرفەت ڕەخسا کۆماری کوردستان لە مهاباد (١٩٤٦) دامەزرا ، لەگەڵ کۆتایی جەنگی سارد و بەرپابوونی جەنگی دووەمی کەندا و لەساڵی (١٩٩١) دەرفەت بۆ گەلی کوردستان ڕەخسا ڕاپەڕین بکات و قەوارەی سیاسی هەرێمی کوردستان دابمەزرێنێ کە ئێستا بووەتە قەوارەیەکی دەستوری .
لەشەرعیەتی شۆڕشگێڕیەوە بۆ شەرعیەتی دیموکراسیکاتێک لە سەرینی وەرچەرخانی گەورەی جیهانی و بەردەوامی شۆڕش و بزاڤی ڕزگاریخواز و ڕاپەڕینی ئازاری (١٩٩١ )وە قۆناغی ئازادی دەستی پێکرد و بەرەی کوردستانی جڵەوی حوکمڕانیەتی گرتە دەست ، سەرکردایەتی سیاسی کوردستان نەیان ویست لە ڕێگای ئەو شەرعیەتەوە کە لە شۆڕش و ڕاپەڕێن دژی ڕژێمی بەعس سەرچاوەی گرتبوو بناغەی قەوارەی سیاسی هەرێمی کوردستان دابنێن و بەهۆی ئەوشەرعیەتەوە خۆیان لە دەسەڵاتی سیاسی و پێگەی حوکمڕانیەتی بهێڵنەوە ، بەڵکو ڕوویان لە بژاردەی شەرعیەتی دیموکراسی کرد کە سەرچاوەکەی ئیرادەی گەلەو ئامرازی پیادەکردنیشی هەڵبژاردنە ، ئەوە بوو سەرکردایەتی بەرەی کوردستانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستانی دەرکرد و لە (١٩ ئایاری ١٩٩٢) پرۆسەی هەڵبژاردن ئەنجام دراو بۆیەکەم جار لەمێژوودا پەرلەمانی کوردستان وەک دەسەڵاتی یاسادانانی کوردستانی سەرچاوەگرتوو لە شەرعیەتی دیموکراسی لەدایک بوو .
لەم پرسەدا گەلی کوردستان ڕێگا ڕاستەکەی هەڵبژارد و بەمانا باشەکەی خۆی جیاکردەوە لە باقی گەل و وڵاتانی ناوچەکە، شەرعیەتی شۆڕشگێڕی زادەی داخستنی دەرگای خەباتی مەدەنی و دیموکراسی و پێشێل کردنی مافی گەلانە لەلایەن ڕژێمە دیکتاتۆر و ستەمکار وداگیرکەرەکان ، بۆیە ئەو حزب ولایەن و گەلانەی لەڕێگای شەرعیەتی شۆڕشگێڕی دەگەن بە مافەکانیان ئەگەر بەهەمان شەرعیەت حوکمڕانی بکەن ئەوا دەبێتە مایەی بەرهەم هێنانەوەی ستەمکاری و پشت کردن لە ئیرادەی گەل ، لە سەدەی بیستدا لەوڵاتانی وەک ڕوسیا و چین و کوباو عیراق و ئێران .. هتد .. لەڕێگای شەرعیەتی شۆڕشگێڕی سیستەمەسیاسیەکانی پاشایەتی و قەیسەری و دیکتاتۆریان گۆڕی بەڵام چونکە بۆمانەوە لە دەسەڵات و حوکمڕانی ڕوویان لە شەرعیەتی دیموکراسی نەکرد و ویستیان شەرعیەتی شۆڕشگێڕی بخەنە خزمەتی مانەوەیان لەدەسەڵات ، هێزە شۆڕشگێڕەکان خۆیان بوونە مایەی بەرهەم هێنانی فۆڕمێکی دیکە لە سیستەمی سیاسی تۆتالیتاری و دیکتاتۆری ، گەلی کوردستان لەدوای ڕاپەڕین بە بەڕووکردنە شەرعیەتی دیموکراسی تیرەکەی لەناوەڕاستی نیشانەکەدا و خۆی لەگەڵ ڕەوتی بە جیهانی بوونی دیموکراسی گونجاند و لەساڵانی دوایدا بەری ئەو سیاسەتە دروستەی چنیەوە .
.
پەنجەی حزبەکان و مەچەکی نیشتیماندیاردەی فرەحزبی لە کوردستان زادەی گەشەکردنێکی سیاسی ،ئابوری ، کۆمەڵایەتی، کلتوری ناو قەوارەی سیاسی سەربەخۆ نەبووە ، بەڵکو زیاتر لەهەناوی شۆڕش و ململانێیە لۆکاڵی و کەسی و کاریگەری ئایدیۆلۆجیای هاوردەکراوی نامۆ بە واقعی گەلی کوردستان بووە ، زادەی ئینشیقاقی حزبی و کلتوری لەتلەتخوازی سیاسی بووە ، دەرس وپەندێکی گرنگ کە دەبێ لە ڕاپەڕین فێری بین ئەوەیە ، دیاردەی فرەحزبی ئەگەر لە چوارچێوەیەکی نیشتیمانی کۆنەکرێتەوە و جۆرێک لە روئیاوئامراز و ئامانجی هاوبەشی بۆ چێ نەکرێ ئەوا دەبنە مایەی پەرش و بڵاوی سیاسی وێرانکەر نەک بونیاتنەر ، لەساتەوەختی ڕاپەڕین دا بەرەی کوردستانی ئەو چەترەبوو کە حزبەکوردستانیە شۆڕشگێڕەکانی کۆکردبۆوە ، لەڕێگای پەیڕەوپڕۆگرامێکی تایبەتەوەخستبوونیە سەر ڕێبازوئامانجی هاوبەش ، بەرەی کوردستانی ئەو مەچەکەی نیشتیمان بوو کە پەنجەی هەموو حزبەکانی پێوەگرێ درابوو ، لەڕێگای ئەو مەچەکەوە و بەیەکەوە توانیان مشتەکۆڵەی پشت شکێن لە ڕژێمی بەعس بدەن ، ئەگەر ئەو یەکگرتووییە سیاسیەی خۆی لەبەرەی کوردستانیدا بەرجەستە کردبوو لە ئارادانەبا شکی تێدا نیە کە نەدەتوانرا ڕاپەرین بکرێتە پردی پەڕینەوە و گەیشتن بەکەناری ئازادی و بونیاتنانی قەوارەی سیاسی هەرێمی کوردستان ، ئەم فۆرمە لەیەکگرتوویی ( لکانی پەنجەکانی حزب بە مەچەکی نیشتیمانەوە ) لەساتەوەختی ڕوخانی ڕژێمی بەعس لە ساڵی (٢٠٠٣) هەروەها لە کاتی نووسین و پەسەندکردنی دەستوری عیراق لەساڵی (٢٠٠٥) لەڕێگای ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی دەستوری ، هێزی خۆی نیمایش کردەوە، ئەم یەکگرتووییە قەوارەی سیاسی هەرێمی کوردستانی بەهێزتر کردو کردی بە قەوارەیەکی دەستوری و پێگە نێودەوڵەتیەکەشی قایمترکرد .
ڕاپەڕین و قۆناغێکی نوێ لە بەنێودەوڵەتی بوونی دۆزی کوردلە ڕاپەڕیندا جگە لەئامادەسازی ناوخۆیی ڕەهەندی نێودەوڵەتیش ئامادەیی هەبوو ، ئەوکات سەرۆکی وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا جۆرج بوشی باوک وەک مەزنترین دەوڵەتی زلهێزی دنیا کوردو شیعەکانی هاندا بۆ ڕاپەڕین ، ڕاستە ئەو هاندانە زیاتر گوتنێکی زارەکی بوو بەشێک نەبوو لە سیاسەتی فەرمی و بەکردەوەش پشتگیری ڕاپەڕینیان نەکرد ، بەڵام بێ کاریگەریش نەبوو ، هەر خودی قسەکردنەکە نیشانەی ئەوەبوو گەلی کوردستان لە عیراق هەیە خاوەن بزاڤێکی ڕزگاریخوازە ، ستەمی لێکراوە و مافەکانی پێشێل کراوە و لەدژی ڕژێمی بەعس لە تێکۆشاندایە و چاوەڕێی ئەوەی لێ دەکرێ بتوانێ نەعرەتەی ڕاپەڕین لێ بدا، هەروەها لە کۆنگرەی ئۆپۆزسیۆنی عیراقی کە لەئازاری ١٩٩١ و لەساتەوەختی ڕاپەڕین بەسترا بەشی زۆری چاوەکان لەسەر حزب ولایەنە سیاسیەکوردستانیەکان بوون کە لەڕێگای ڕاپەڕینەوە بتوانن ڕژێمی بەعس ئەگەر نەش ڕوخێنن بەڵام لاوازبکەن ، لەم کۆنگرەیەدا جۆرێک لە پشتیوانی بۆ فیدراڵی بەدەست هێنرا ، کاتێکیش ڕوداوەکانی ڕاپەڕین سەریانکێشاو لەسەرەتای نیسانی ١٩٩١گەیشتن بە کۆڕەوی خەڵکی کوردستان، ئەنجامەکەی دەرکردنی بڕیاری (٦٨٨) ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بوو سەبارەت بە دەستوەردانی مرۆیی لەعیراق ، ئەم بڕیارە لەزۆر لاوە ڕەوتی بەنێودەوڵەتی بوونی دۆزی کوردی چالاک کرد ، بۆیەکەمجار بوو لە بەڵگەنامەیەکی فەرمی ڕێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان و لە بڕیارێکی تایبەتی بەهێزترین ئۆرگانی ئەم ڕێکخراوە ناوی کورد بهێنرێ و دۆزەکەی پەیوەست بکرێ بە پاراستنی مافی مرۆڤ و ئاسایشی نێودەوڵەتی لەناوچەکە و زۆر بەڕوونی داوای لەعیراق کرد ئەم سەرکوتکردنە بوەستێنێ وڕێگای گفتوگۆی سیاسی بگرێتەبەر .
لەئەنجامی بڕیاری (٦٨٨) نەوای ئارام و ناوچەی دژەفڕین بۆ پاراستی گەلی کوردستان دانران ، ئەم قۆناغە لە بەنێودەوڵەتی بوونی دۆزی کورد زەمینەی سیاسی گونجاوی ڕەخساند بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن و دامەزراندنی پەرلەمان وحکومەتی هەرێمی کوردستان ئەگەر ئەم پشتیوانیە نێودەوڵەتیە نەبا ئاسان نەبوو لە بارودۆخی ئەوکات و لەناو جیۆپۆلەتیکێکی ئاڵۆز وگڕگرتووی ئەوێ ڕۆژێی ناوچەکەدا کورد بتوانێ وا بەئاسانی ماڵێکی سیاسی بۆخۆی پێکەوە بنێ .
ئیرادەی یەکگرتووی گەل و لێبوردەیی سەرکردایەتی سیاسیلەڕاپەڕینی ئازاری گەلی کوردستاندا ، ئیرادەی بەهێزی گەل خاڵی هەرەگەش بوو ، پێکهاتەکانی گەڵ بە ئافرەت و پیاو ، گەنج و پیر، جوتیار وکرێکار ، مامۆستاو قوتابی ، فەمانبەروکاسبکار ، دەوڵەمەند وهەژار ، بەجیاوازی ئینتیمای حزبی و کۆمەڵایەتی و باوەڕی سیاسی ، هەتا بەشێکی باش لەوانەی چەکی ڕژێمیان لەشان بوو ، بەشداریان لە ڕاپەڕین کردوو و هێزیان پێ بەخشی ، ناسنامەی نەتەوەیی و روحی ئازادیخوازی و ڕماندنی قەڵای ستەم و زۆرداری هەمووانی کۆ کردەوە و کورەی حەماسەتی جۆشدابوو.
لەلایەکی ترەوە سەرکردایەتی سیاسی بەرەی کوردستانی بڕیاری لێخۆشبوونیان دەرکرد هەم بۆ چەکدارەکوردەکانی ڕژێم ، هەم بۆ سەرباز انی سوپای عیراق و دارودەستەی ڕژێم ، لە ڕووداوە گەرم و خێراکانی ڕۆژانی ڕاپەڕین دا ، کە بەهەزارەها سەرباز و ئەفسەرانی سوپا بەدیل گیرابوون پەنا بۆ کوشتن بەبڕیاری سیاسی نەبرا جگە لەهەندێ ڕووداوی نەخوازراو حاڵەتی تۆڵە و کوشتنی بەئەنقەست زۆر کەم بوون، بەلکو هێزی پێشمەرگەو خەڵکی کوردستان سەرباز وئەفسەرەکانیان داڵدەدان و حەواندنیانە و ڕێزیان لێگرتن و پاراستنیانن ، بەم شێوەیە ئاشتی و تەبایی کۆمەڵایەتی و سیاسی ناوخۆیی و نێوان کوردو عەرەب پارێزرا و بەهای بەرزی لێبوردەیی گەلی کوردستان نیشانی کۆمەڵگای جیهانی درایەوە و لە فۆرمێکی تردا چەسپێنرایەوە ، ئەو لێبوردەیی و بەها بەرزە سیاسی وکۆمەڵایەتیەی لە ڕاپەڕیندا نیشان درا هەمیشە پێویستمان پێیەتی و دەبێ بەزیندوویی بیهێڵینەوە و پەرەی پێ بدەین .
.
کۆبەندی وانە وماناکانی ڕاپەڕیندوای ئەم باس و لێکدانەوەمان بۆ ڕاپەڕین ، لەخوارەوە بەکورتی ئاماژە بەو وانە و مانا سیاسیانە دەکەین کە بۆگەلی کوردستان و قەوارەسیاسیەکەی لەئێستاو لەداهاتوودا گرنگن و واباشە بەهەندیان وەربگرێ :
یەکەم : هەرێمی کوردستان دەوڵەت نیە، خاوەن سەروەریش نیە تا گرەنتی مانەوەی بکات بۆیە بوونی پێگەی نێودەوڵەتی بەهێز بۆ مانەوە و بەردەوام بوونی زۆر پێویست و بایەخدارە ، چونکە لەژینگەی ئیقلیمیەوە چەند هەڕەشەوئاڵنگاری هاتوون و دێن و دەبنەمایەی مەترسی بۆی .
دووەم :نابێ ململانێی حزبە سیاسیەکان لە ناوخۆی هەرێم و لەبەغدا لە پێناو دەسەڵاتی سیاسی ببێتە هۆی لێکترازانێکی ئەوتۆ کە هیچ گۆڕەپان و ڕووبەرێکی هاوبەش لەنێوانیاندا نەهێڵێ ، چونکە زۆر ئامانجی نیشتیمانی هاوبەش و چارەنوسساز هەن کە پێویستیان بە یەکگرتوویی و سیاسەتی هاوبەش هەیە وەک : مانەوەی قەوارەی سیاسی هەرێم ، یەکلاکردنەوەی چارەنوسی ناوچە کوردستانیەکان ، مەترسی وهەڕەشەی تیرۆروتوندڕەوی ، مافە دەستوریەکانی گەلی کوردستان لە داهات و دەسەڵاتەکانی عیراق .
سێیەم : دەستگرتن بە ئیرادەی گەلەوە لەڕێگای بەهێزکردنەوەی متمانە لەنێوان دەسەڵاتی سیاسی و حزبەکان لەگەڵ میللەت ، بەداخەوە کە دەرەنجامی دواین هەڵبژاردنی عیراق پێمان دەڵێ متمانەی سیاسی لە پاشەکشەدایە .
لەونێوەدا گورجوگۆڵ کردنی ڕەوتی بەگژداهاتنەوەی گەندەڵی ، کارکردن لەسەر ڕەخساندنی هەلی کار بۆ گەنجان ، باشترکردنی خزمەتگوزاریەکان بێشک کاریگەریان لەسەر بەهێزکردنی متمانە دەبێ .
چوارەم : دەستگرتن بە بنەماکانی دیموکراسی و پاراستنی مافەکانی مرۆڤ و ئازادیەکان و مافی پێکهاتەکان هەم لەناوخۆ هەرێمی کوردستان بەهێز دەکات هەم لەسەر ئاستی دەرەکی دۆست وپشتیوانی بۆ زیاد دەکات .
پێنجەم : بۆئەوەی ئەو حزب ولایەنە سیاسیانەی لەناو هەرێمی کوردستان ناڕازین وڕای جیاوازیان هەیە پەنا بۆ شەرعیەتی شۆڕشگێڕی نەبەن ، گرنگە ئۆپۆزسیۆنی پەرلەمانی هەبێت و کاری خۆی بکات ، لەسەر ئۆپۆزسیۆنی پەرلەمانیش پێویستە بەپێی خەسڵەت و بنەماکانی ئۆپۆزسیۆنی پەرلەمانی و بە پشت بەستن بە ڕێساکانی گەمەی سیاسی دیموکراسی ڕۆڵی خۆی ببینێ نەک بە پێچەوانەوە .