حەزرەت مەولەوی پەی باوە یادگار چێشش واتەن
فەهمی کاکەیی
چە دیوانەکەی مەولەوی تاوگۆزی (١٨٠٦/١٨٨٢)، کە چە لای مامۆستا (مەلا عەبدولکەریمی مودەریس)ەوە گرد کریانەوە، شیعرێ هەنەن مەولەوی پەی (باوە یادگار)ش واتەن، وەختێ زیارەت بارگای ئی زاتەشە کەردەن.
وەر چە ئانەی بلمێ وە سەر باس شیعرەکە گەرەکەن باچم، باوە یادگار نامش “حوسێن”ـەن و وە باوە یادگار ناسریان، یەکێوەن چە هەفتەن، هەفتەن بازنەیێ سەرەکییەن چە ئایین یارسان. باوە یادگار وە فەرمان هەق چە نامڕاست سەدەی چواردەی زایینی ئامانە دونیا و بارگاکەش چە چیای (داڵاهو)ەن چە ناوچەی زەهاو. باوە یادگار کەسایەتییە فرە پایەبەرز و گرنگەن چە لای یارسانییەکان. چە کڵام یاری و چە باس باوە یادگار ئامان:
به‌رگ خودڕه‌نگی یادگار پۆشا
غوڵامان دیشان شا په‌نه‌ش به‌خشا
به‌رگ خۆدڕه‌نگی که‌رد وه خه‌ڵاتش
کورد و کوردستان دا وه به‌راتش
وەک چە دیوانەکە باس کریان، مەولەوی شیعرەکەی یۆش چە سەر مەزارگەکەی باوە یادگار واتەن.
مەولەوی مەرەمۆ:
سەرشار سەهبای بەزم موناجات
مەلجەی ئیلتیجای ئەرباب حاجات
جای ڕجای جەرگەی پادشا و دەروێش
بارەگا و پەنا، پەی بێگانە و خوێش
ئاهووی خوتەنی فەیز ئیلاهی
نافەی ناف ڕاهی جە مەهـ تا ماهی
شکۆفەی وەشبۆی ڕەیحانەی ڕەسوول
نەوباوەی نەمام تەییبەی “بەتوول”
سەرو سایەدار نیشاندەی وەلی
یەعنی یادگار “مورتەزا عەلی”
وە ڕەوزەتانا هەر نوورواران بۆ
تا دەفع زوڵمەت دیدەی یاران بۆ
هەوای سایەتان هەر مەمدوود مانۆ
سەبوونبەردەی جورم نەک زەرەر سانۆ
ناپوختەکاری و شەرمەساریی من
خەجڵەت غەفڵەت گوناهکاریی من
کەفتەن وە هەمدا یەند زۆر ئاوەردەن
ڕووی ڕجام وە پای بارەگات کەردەن
تۆ چون جە ئەولاد ئەمجاد مەولای
پەی ڕجا وە جا، پەی هیممەت ئەولای
زاری و زگاری و زوێری کەردم
وە بارگای پاکت پەنا ئاوەردم
ئامام سەر نیام وە بارەگاوە
غەریو، مووسفید، وە ڕووی سیاوە
تەن مەعسیەتبار، دەروون پڕ جە دەرد
دیدە تەڕ، لەب خوشک، دڵ گەرم، نەفەس سەرد
های چەند پلەی سەخت هانە ڕێمەدا
جە ڕووی ئیلتیفات بدیە پێمەدا
بەڵکم جە ڕووی ئەو ئیلتیفاتەوە
مەولام حازر بۆ وە نەجاتەوە
دەس شای مەردان مەدەدکارم بۆ
پلە ئەو پلە ئەو دەسوارم بۆ
مەعسیەت نییەن چون هیچ سەدمەتێ
خەیلێ مەلوولم، یا پیر هیممەتێ
هیممەتت باعیس ڕستگاری بۆ
یار بۆ، دیار بۆ، یادگاری بۆ
پەیوەندیی باوە یادگار وە “ئیمام حوسێن”ەوە؟
دیارەن مەولەوی ژنەفتەنش باوە یادگار چە نەوەی “ئیمام عەلی”یەن، بۆیە وی شێوە باسش کەردەن، بەڵام باوە یادگار وەک گەورەپیاوەکان هەنیی یارسان پشتاوپشت نمەلۆوە سەرعەلی مورتەزا، ئەگەر چە دەفتەرەکان یاری باس کریاوی کە باوە یادگار ئیمام “حوسێن”ەن، ئانە وەک گشت نامدارەکان هەنی باس دۆنایندۆنشان مەکرێو؛ هە وی شێوە باس سوڵتان سەهاک مەکرێو کە دۆن “ئیمام عەلی”یەن. ئێمە واسەش پەی مەلم، ئی گشت باس و ئی گشت دۆنایدۆنە پەی ئانە بییەن پیاوخاسان یۆشان و ئایینەکەشان بپارێزا، دەنا گەورەپیاوەکان ئیسلام هین وەخت یۆش ئاگاشان چە ئایین یارسان نەوییەن، وە حوکم ئانەی ئی ئایینە وی شێوەی ئیستەش چە دمای پەیابییەی ئیسلام دامەزریانەوە. نوختەیێ هەنی کە شایان باسکەردەن ئینەنە کە باوە یاردگار شەجەرەش نییەن، ئەو هە وەک حەزرەت مەسیح چە دایەیێ باکیرە ئامانە دونیاوە. باوە یادگار وی تەورە باس دۆنەکان یۆش مەکەرۆ:
باوە یادگار مەرەمۆ:
ئەو کۆی سەراندیل
یادگارەنان ئەو کۆی سەراندیل
زاتم یادگار بەشەرم هابیل
کوشتە بیم وە زەرب بازووی قابیل
هەواسە مەرەمۆ:
لوام وە یانە
یادگارەنان لوام وە یانە
ئەسڵم گەوهەرەن دانەی کارخانە
تا شیم وە حزوور زات یەگانە
خورشید شەوقم بی وە جهانگیر
ئیمام “حوسێن”م فەرزەند ئەمیر
کاکەم ئیبراهیم ئیمام “حەسەن” بی
سلسلەی سپاهـ قورەیش شکەن بی
دۆن و دۆن ئامایم وەرەق وە وەرەق
تازە پا نیایم وە سلسلەی حەق
چینا مەوینم باوە یادگار چە ڕۆی ئەزەلەوە باس دۆنایدۆن یۆش مەکەرۆ، هەڵبەتە چە گشت دۆنەکانیش وە کوشتە مەلۆ.
ئایا مۆ مەولەوی وینەش نەزاناوی؟ وە ئەگەر فرەوە زانانش، بەڵام گەرەکش نەویەن فرە بلۆ وە نام لایەنە باتنییەکەشەوە. چەنییێ بۆ، ئینەمان وە تەمامەتی پەی ساخ نمەکرێوە، بەڵام مەولەوی یۆش پشتاوپشت مەلۆوە وە سەر پیر خدری شاهۆیی، پیر خدر یەکێوەن چە نەوەدونۆ پیرەی هەورامان، نەوەدونۆ پیرە هەڵقەیێ گرنگەن چە هەڵقەکان ئایین یارسان.
مۆرک سۆفیگەری وە شیعرەکان “مەولەی”یەوە دمای “دەستگیری”یش
بڕێ چە شیعرەکان مەولەوی مۆرک سۆفیگەرییشان وەنەوە دیارە، چانە مەلۆ ئا شیعرگەلشە دمای سەردای تەوێڵە و زیارەتکەردەی حەزرەت شێخ سیراجەددین و دەستگیری(تەمەسوک)، واتەوی.
چە شیعر: (وادەی سفیدی شکۆفەی پیرین)، مەولەوی مەرەمۆ:
ساقی، پام بەستەی زنجیر پیرین
دەسم دامانت وادەی دەسگیرین
هەواسە مەولەوێ چە شوێنێ هەنی مەرەمۆ:
سەراپای ئازام ئێسک و مەغز و پۆس
دایم مەیۆ لێش زایەڵەی یا دۆس
دۆسەن نە تۆی پۆس مەواچۆ یا دۆس
وەرنە کێ دییەن سەدا بدۆ پۆس؟
چینا مەوینم مەولەوێ وە ئاشکرا چە دەروون یۆش باس زات مەولا مەکەرۆ. ئی جورە چە ئامێتەکەردەی زات مەولا و زات پیاوخاس پەنەش مەواچرێو (حلول)، ئەگەر مەولەوی باوەڕش وە حلول بیەوی، وە ئەگەرێ فرەوە ئاگاش چە دۆنایدۆنیش بییەن.
وێسە دیارەن مەولەوێ فرە جار زیارەت بارەگای باوە یادگارش کەردەن، هەواسە ڕێش کەفتەنە ئا ئاواییگەلە کە چە دەوروبەر و نێزیک بارەگای باوە یادگارەنێ.
مەولەوی مەرمۆ:
دیدەم “ڕێژاو”ەن، ڕوخسارم “زەردە”ن
جە داخ “یاران”، “پیران”م کەردەن
ڕاستەن مەولەوی چینا ماچۆ، من چە داخ یارانم ڕوخسام زەرد بییەن و ئاقەرە مەگرەوی فرمێسک چە چەمەکانم وەک ڕێژاو مەیەوە وارەوە و گرەوام نمەندرۆوە، وەک ئایلێ لواوی وە تکەوە و پیرانش کەردەوی و دەنگش بەرنەشۆ؛ بەڵام چە لایێ هەنییەوە باس چوار ئاوایی یارساننشین مەکەرۆ. ئێ چوار ئاواییشە ئینەگەلەنێ: ڕێژاو، زەردە، یاران و پیران و چە یەکەوە فرە نێزیکەنێ، هەواسە چە بارگای باوە یادگاریشەوە. نێزیکترین ئاوایی چە باوە یادگارەوە “زەردە”ن کە هە دووە کیلۆمەتر دویرەن. دویرترین ئاوایی چە باوە یادگارەوە “ڕێژاو”ەن، ئی ئاواییە دونزا کیلۆمەتر چە باوە یادگارەوە دویرەن. ئاوەییەکان یاران و پیران کەفتەنێ وە ئارای زەردە و ڕێژاوەوە. هەڵبەتە ئێمە چینا وە حساو ئا وەختە ماچم ئاوایی، بەڵام ئیستە ڕێژاو شارەن. دیارەن چە وەخت یۆش، خەڵک ئی ئاواییگەلە وە ماچۆ قسەشان کەردەن، ئیستەیشی چەنی بۆ بڕێ فرەشان هە وە ماچۆ قسە مەکەراو چە سەر ئایین یارسان مەنەنێ.
فەهمی کاکەیی
سوێد
چەمکانییەکان:
- دیوانی مەولەوی، لە سەر بناغەی تێکۆشانی مەلا عەبدولکەریمی مودەرریس، پێداچوونەوە و ڕێک و پێك کردن و زیادکردنی شیعرە چاپ نەکراوەکان: حەسەن گۆران و مەحەمەد حیجازی. لە چاپکراوەکانی دەزگای ڕۆشنبیریی گۆران.
- مێژووی ئەدەبی کوردی، عەلائەددین سجادی، چاپخانەی مەعاریف.
- برهان الحق، نور عەلی ئیلاهی.
- گوتارێکی دۆکتۆر عەبدولوەهاب چروستانی بە ناونیشانی: مەولەوی… ناوەندی چاپەمەنی و ڕاگەیاندنی خاک/ خاک تیڤی.
- دەروازەیەک بۆ ناسینی ئایینی یارسان، فەهمی کاکەیی/ گۆڤاری شنروێ.
- مێژووی کاکەیی/یارسان لە کوردستاندا، هاشم عاسی کاکەیی
