عەلی جمال
زمان یەکێکە لە پێکهاتەکانی بیرکردنەوەی مرۆڤ، هەر ئەو شتەیە کە جیای دەکاتەوە لە گیاندارەکانی تر، لە ڕێگەیەوە تاک ئاگاداری وشەکانی دەبێت، بە پێچەوانەی ئاژەڵەکانی ترەوە، سەرەڕای خاوەندارێتی لە ئۆرگانەکانی قسەکردن، لە لایەکی ترەوە بیرکردنەوە و زمان بە دوو دیوی یەک دراو دادەنرێت، پەیوەندییەکی نزیکیان هەیە و ناتوانرێت لەیەکتر جیابکرێنەوە، بەڵگە بۆ ئەمەش ئەوەیە کە ئێمە لە ڕێگەی زمانەوە بیردەکەینەوە ، فەلسەفەی زمان لەسەر بنەمای لێکۆڵینەوە لە بیرکردنەوەی مرۆڤ لەسەر بنەمای هێما زمانەوانیەکان دامەزراوە کە ئەو… عەقڵ توانای دروستبوونی هەیە. چەمکی زمان یەکێکە لەو چەمکە گرنگانەی کە لەلایەن فەیلەسوفەکانەوە گرنگییەکی زۆری پێدراوە، هەروەها فەلسەفەی هاوچەرخ و هەندێک لە زانستە مرۆییەکان (کۆمەڵناسی، دەروونناسی زمانەوانی) و زمانەوانی سەرقاڵ بوون پێیەوە، وەک چۆن فۆرمولەکردن و پشکنینی زمان باشترین ڕێگایە بۆ… چارەسەری هەموو کێشە و ئاستەنگەکانی هەموو لقەکانی فەلسەفە، لێرەوە هاتە ئاراوە، ئەو حەزەی فەیلەسوفانی هاوچەرخ بۆ زمان نیشانیان دا، و سەرنجیان لەسەر باشترکردنی بوو لە ڕێگەی ئەوەی پێی دەوترێت (گۆڕانکاری زمانەوانی).
زۆر هۆکار هەن کە بوونە هۆی زیادبوونی گرنگی زمان لە فەلسەفەدا، لەوانە: هەرچەندە بیرۆکە و چەمکەکان بە چەندین زمانی جیاواز داڕێژراون، و بە شێوەی تر جگە لە زمان، بەڵام زۆرینەی ڕەهای ئەم حاڵەتانە بە تەواوی و لە نزیکەوە پەیوەندییان بە زمانەوە هەیە زمان، و زمان لەبەرچاو گیراوە لە ئێستادا، بە کۆگایەکی گەورەی چەمک و پۆلەکان دادەنرێت، کە بەبێ ئەوان مەحاڵە بیرکردنەوەی قووڵ و ئاڵۆز بەدەست بهێنرێت. لە ڕابردوودا زمان تەنها بە ئامرازێک بۆ دەربڕینی بیرکردنەوە دادەنرا و ئەم بیرۆکەیە لە سەردەمی ئێمەدا قبوڵ نەکراوە، فەلسەفە وەک شیکاری چەمکەکان پێناسە کراوە و دەتوانێت ئەم کارە بکات بە گرنگیدان بە میکانیزمی بەکارهێنانی وشەسازی کە گوزارشت دەکات بیرۆکەکان. ئەو ڕەفتارەی کە زمان بەکاردێت یەکێکە لەو ڕەفتارە داهێنەرانە و ئاڵۆزانەی مرۆڤ بەکاری دەهێنێت و بەم شێوەیەش چەندین کلیل دابین دەکات، جگە لە زانینی چۆنیەتی کارکردنی عەقڵ، دەتوانین فێری عەقڵانی بین و پەیڕەوی لە ڕێسا و یاسا و بنەماکانی تری… بابەتەکانی فەلسەفی. زمانەوانی یان (زانستی زمان)، کە ئەو زانستەیە کە کار بۆ دابینکردنی کەرەستە بۆ بیرکردنەوەی فەلسەفی دەکات و پاڵنەرەکە – وەک ئەوەی لە فەلسەفەی عەقڵدا هەیە- لە پێشکەوتنەکانەوە سەرچاوە دەگرێت کە لە زانستدا پێی دەگات، و هەندێکجاریش هەروایە ئەستەمە بڵێین ئایا ئەو کارەی کە مامەڵە لەگەڵ زۆر بواردا دەکات دەکەوێتە ناو زمانەوانی یان فەلسەفەوە
دیکارت پێی وایە کە عەقڵ بنەمای بیرکردنەوە لە کێشەی زمانە و لەسەر بنەمای ئەمەش پشتڕاستی دەکاتەوە کە زمان موڵکێکی سنووردارە بە مرۆڤدا، بە جۆرێک مەحاڵە ئاژەڵەکان بەم مانایە زمانێکیان هەبێت، ئەو توانایی لە… مرۆڤەکان بۆ قسەکردن لەسەر خاوەندارێتی خۆیان لە عەقڵ، بەبێ گوێدانە پلەی سادەیی ئەم عەقڵە، تەنانەت ئەگەر مرۆڤیش بێت، بەهۆی نەبوونی ئامێری قسەکردن، توانای پەیوەندیکردن و دەربڕینی هەیە بە شێوازی دیکە – وەک ئەوەی لە کەڕەکاندا هەیە و مرۆڤە داماوەکان – و لەم ڕوانگەیەوە زمان بە موڵکێک دەزانێت کە مرۆڤەکان قۆرخکاری دەکەن
زمان سیستەمێکی نیشانە و هێما و فەلسەفە گوتارێکە کە هەوڵدەدات عەقڵ بخاتە ناو جیهانەوە و بۆ ئەم ڕەچەڵەکی زانستییەی نێوان زمان و فەلسەفە، لە سەردەمی یۆنانیەکانەوە فەلسەفە خەمی مانای وشە و پەیوەندییەکەی بووە لە نیشانەکان لەگەڵ بیرکردنەوە و شتەکاندا، و ڕێزمان بەردەوام هاوڕێیەتی بووە، خەمی وەسفکردنی زمان بووە، هەروەک چۆن لۆژیک هاوڕێیەتی بووە، ئاهەنگگێڕان بە ئیستدلال و ئارگومێنت. بۆ ئەوەی زمان لە ڕۆژانی سەرەتای دیالۆگی “کراتلێس” و کتێبی “دەستەواژە”ی ئەرستۆدا ببێتە بابەتی تێڕامانێکی فەلسەفی، مانای ئەوەیە فەلسەفە و زمان دوو ڕۆحن کە لە یەک جەستەدا تواوەتەوە.
ڕەنگە یەکەم لایەن کە لە پەیوەندیی فەلسەفە بە زمانەوە دەردەکەوێت، پەیوەندی زمان بە فیکرەوە بێت، فەلسەفە، هەر لە ئەرستۆوە، خەمی ئەو لێکۆڵینەوەیانەیە کە فیکر دەکاتە بەرهەمی دڵنیایی، زمان دەستی کرد بە پێکهێنانی بیرۆکە لە فۆڕمی ستانداردی جۆراوجۆردا، زمان بوو بە جەستەی بیرکردنەوە، پێشکەوتنی زمانیش دەستی کرد بە پێویستی پێشکەوتنی بیرکردنەوە، هەرچەند بیرکردنەوە فراوانتر دەبێت، فراوانتر دەبێت.دەوڵەمەندی واتاسازی زمان. بواری زانستی و فەلسەفی هاوچەرخی ئەمڕۆ بە گرنگیدان بە پەیوەندیی نێوان زمان و فیکر ناسراوە، هاوکات لەگەڵ “فەلسەفەی زمان” “فەلسەفەی عەقڵ” دەرکەوت، و “دەروونناسی مەعریفی” لەم بوارەدا چالاک بوو.
پەیوەستبوونێکی پێویست لە نێوان فەلسەفەی هاوچەرخ و فەلسەفەی زماندا هەیە ، لێرەوە پێگە و گرنگیی فەلسەفەی زمان و سەرهەڵدانی لە مێژووی فەلسەفەی مۆدێرندا دەردەکەوێت، تا ئەو ڕادەیەی کە دەتوانین لەم هەقیقەتەی خوارە وە دا ڕوونبکەینەوە: له توانای هیچ کەسێک دا نیه، هه‌ركه‌سێك بێت، له‌بنەما سەرەکییەکانی پرۆژەی مۆدێرنە و پۆستمۆدێرنە تێبگات، به‌بێ تێگه‌یشتنێكی قووڵی ئه‌و ئیمكانه چه‌مكی و ڕه‌خنه‌ییانه‌ی كه فه‌لسه‌فه‌ی زمان بۆمان فه‌رهه‌م ده‌كات. ئەم ڕاستییەش وامان لێدەکات، بەو شێوازە وەسفی فەلسەفەی زمان بکەین، کە پردێكی هاریكاریه، بە دیاریکراوی بۆ هەرکەسێک کە بیەوێت تێگەیشتنی فراوان و قووڵی بۆ تەوژمەکانی فەلسەفەی مۆدێرن هەبێت.
ئەگەر فەلسەفەی نوێ له په‌ره‌سه‌ندنی خۆی دا پەیوەست بووبێت بەو ده‌رئه‌نجامانه‌ی کە لەم دواییانەدا لە زانستە سرووشتییەکان و بەتایبەتی فیزیا پێیگەیشتووە ،ئەمەیش شتێكه كه به‌داخین بۆی، وه‌ك له توێژینه‌وه‌یه‌كی پێشووتر دا ئاماژه‌مان پێكردووه. به‌ڵام فەیلەسوفانی ئەو قۆناغە، بازدانێكی زانستی و پێشکەونتێکی مەزنیان بینی، کە لەسەر ئاستی زانستە سرووشتییەکان ڕوویدا، كه دەستکەوته‌كانی كاریگه‌ریه‌كی گرنگ و سەرنجڕاکێشی بۆ زۆرینەی فه‌یله‌سوفانی سه‌رده‌می مۆدێرن هه‌بوو. كارێك كه وایلێكردن بیربكه‌نه‌وه له هه‌وڵی دامه‌زراندنی هه‌موو زانینه‌كانی مرڤ له‌سه‌ر بنەمایه‌كی یه‌قینی و جێگیر، وه‌ك جێگیری زانستی سروشتی و زانستی بیركاری. سەرەتاش لە فرانسیس بیکۆنەوە بوو، که بانگەشەی ئەوەی کرد میتۆدی ئیستقرائی ئه‌زموونی بەکاربهێنرێ بۆ شرۆڤه‌کردنی دیاردەکان و لەم ڕێگەیەوە بتوانین کۆنتڕۆڵی زانستەکان بکەین و بیانخەینە خزمەت بەژەوەندیی مرۆڤەوە. به دیكارت دا ده‌ڕوات كه ویستی کۆی مەعریفەی مرۆڤایەتی لەسەر بنامەیەکی یەقینیی بونیادبنێتەوە، بۆ پیشاندانی ئەمەیش ڕوویکردە بیرکاریی، کاتێک ویستی ڕیزبەندییەک بکات بۆ بابەتە مەعریفییەکانی سەردەمی خۆی، ئەو دەرئەنجامەی لێکەوتەوە کە تاکە مەعریفەی یەقینبەخش بریتییە لە بیرکاری، هەر ئه‌وه‌ش پرۆژه‌كه‌ی كانته كه له سه‌رپێخستنی ڕه‌وایه‌تیی فه‌لسه‌فی و میتافیزیكی دا به‌رجه‌سته‌ده‌بێت.
لە بەرانبەردا فەلسەفەی مۆدێرن ته‌نها به بناغەدانانی ده‌رئه‌نجامه فەلسەفیه‌كانی لەسەر پێشگریمانە و پره‌نسیپه‌كانی زانستی زمان و ئیپستمۆلۆژیا و نیشانه‌ناسی و هێرمۆنۆتیکا، کە ئەمەیش جێكەوتی بەرچاو و هەستپێکراوی لەسەر فەلسەفەی هاوچەرخ هه‌بووه. به‌شێوه‌یه‌ك فه‌یله‌سووفه‌كانی زۆر خاكیتر بوون و باوه‌ڕێكی مه‌زنتریان به ڕێژه‌گه‌رایی و شیمانه‌یی هه‌قیقه‌تی مرۆیی هێنا. چیتر فەلسەفەی مۆدێرن نەدەگەڕایەوە بۆ ئەو جۆشوخرۆشە بەهێزەی کە پێشتر بەرانبەر بە (وەهمی یەقین) هه‌یبوو.
لەگه‌ڵ فەلسەفەی هاوچەرخدا و لە سایه‌ی کۆی ئه‌م پەرەسەندنانه‌دا، قسه‌كردن له‌سه‌ر نمونه‌ی ئه‌و زانینه‌ی كه له‌سه‌ر (هێرمۆنتیكا) ده‌وه‌ستێت بوو به نمونه‌یه‌ك به‌هیچ بارێك له باره‌كان بانگه‌شه‌ی یه‌قین ناكات. بەڵکو لەسەر (تێگەیشتێك)ی گریمانەیەکی ڕێژەیی کە شایەنی گۆڕانکاریی بێت و دەکرێ کەمکردن و زیادکردن تێیاندا ڕووبدات داده‌مه‌زرا، بەکورتی دەتوانین بڵێین (تێگەیشتن) بانگه‌شه‌ی (پیرۆزیی) نه‌ده‌كرد، بەڵکو بە بەردەوامی شایەنی لێکدانەوە و دووبارەکردنەوەی لێکدانەوەیە.