ئاراس جەواد
کوردەیل فەیلی لە عێراق، لە ئاکام ئەو کارەساتەیلە ک وەسەریان ھاتیە، وەتایبەتی پرۆسەی کووچوەپێکردن وەزوور ئەڕا دەیشت عێراق و دەرکردن و دویرەوخستنیان لە شارەیلیان و زێد باوگ و باپیریان ئەڕا شارەیل عەرەبی و ناوچەیل تر لە سەردەم حوکمڕانی ڕژیم بەعس و گلەوخواردن بەشێگ کەمیان ئەڕا عێراق لە دویاێ ڕمیان ڕژیم، چ لە ناوخوەێ عێراق و چ لە دەیشت عێراقیش وەشێوەێ گەورا و وەرفراوانێگ پەرش و بڵاو و پەرتەوازە بوینە. ئی پەرش و بڵاوی و پەرتەوازەبوینیشە لە گشت کایە و بوارەگان کاریگەری خراوێگ ناسە بان ئی پێکھاتەی ستەملێکریاێ مللەت کوردە.
ئەڕا نموونە، ئەگەر باس چەن شمارە و ئامار و داتاێگ سەبارەت وە کووچوەپێکردن زوورەملی کوردەیل فەیلی بکەیم، ک لە ساڵیاد ٣٧ ساڵەی شەھیدەیل کورد فەیلی لە ھەولێر پایتەخت ھەرێم کوردستانیش ئاماژە وەپێان کریاس، لە ناوبەین ساڵەیل ١٩٦٨ تا ٢٠٠٣، ک سەردەم حوکمڕانی ڕژیم بەعس بوی، وەگورەێ ئامار فەرمی مانگ قرمز و خاچ قرمز ناودەوڵەتی و وەزارەت کووچ و کووچبەرەیل عێراقی و دکیۆمێنتەیل دادگاێ باڵاێ تاوانەیل عێراق، مەزەنە کریاس وە گشتی تا ٧٥٠ ھەزار کورد فەیلی لە عێراق دەرکریانە.
ئەگەر گلەو بخوەیم ئەڕا سەرەتاێ ساڵەیل ھەشتاگان سەدەێ وەرین، وەختێگ پرۆسەی دەرکردن کوردەیل فەیلی ڕەسیە لویتکەی خوەێ و شمارەی دەرکریایەیل کورد فەیلی وەل شمارەێ نیشتەجایەیل کوردستان بەراورد بکەیمن، چەن داتاێگ مەیلکیش یا سەرنجڕاکێش ئەڕامان کەفێدە دەیشت. ئەڕا نموونە، وەگورەی ئامار‌ێگ دکتۆر “عەبدوڵڵا غەفوور”، ک لە کتاو پێکھاتەی نەتەوەیی نیشتەجایەیل لە باشوور کوردستان بڵاوەو کریاسەو، پشتبەسیاێ وە ئامار فەرمی ساڵ ١٩٧٧، ک نزیکە لە ساڵ رویدان کارەسات جینۆسایدکردن کوردەیل فەیلی، شمارەی نیشتەجایەیل پارێزگای سلێمانی ٦٩٠,٥٥٧ کەس بویە، ئمجا بەراورد وە ٧٥٠ ھەزار دەروەدەرکریاێ کورد فەیلی، نزیکەی ٦٠ ھەزار کەس لە بان شمارەی گشت نیشتەجایەیل پارێزگاگە لە عێراق دەرکریانە!
ئەو وەختە شمارەێ گشت نیشتەجایەیل پارێزگای ھەولێر ٥٤١,٤٥٦ کەس بویە، ئەگەر ئەو شمارە وەل شمارەی دەرکریایەیل کورد فەیلی بەراورد بکەیمن، یانێ چەنە گشت نیشتەجایەیل پارێزگاگە و نزیکەێ ٢١٠ ھەزار کەس زیاتر دەرکریانە.
ئەگەریش بەراوردێگ وەل پارێزگای دھۆک بکەیمن، شمارەی نیشتەجایەیل دھۆک ئەووەختە ٢٥٠,٥٧٥ کەس بویە، وەگورەێ ئی ئامارە، سێ چەنە گشت شمارەێ نیشتەجایەیل پارێزگاێ دھۆک، کورد فەیلی دەرکریانە.
خاڵ گرنگتر ئەوەسە، ئەگەر گشت نیشتەجایەیل ھەرسێ پارێزگا سەرەکییەگەێ باشوور کوردستان(ھەولێر، سلێمانی، دھۆک) ئەو وەختە ک کەێدە ١,٤٨٢,٥٨٨ بگریمنە وەرچەو، یانێ نیم چەنە شمارەێ گشت نیشتەجایەیل ئەو پارێزگایەیلە کورد فەیلی لە عێراق دەرکریانە! ئەگەریش لێوا حساوێ بکەیم ک ئەو شمارەیلە ڕاس نین، تەنانەت ھەرچەنێگ لەلێ کەمەو بکریەێد، ھەم گەوراترە لە پێشبینییەگان. لە گشتیشێ سەخت و دژوارتر ئەوەسە وەختێگ وەزارەت کووچ و کۆچبەرەیل عێراق ئویشێ: ”لە شوون ٣٧ ساڵ تەنیا نزیکەێ ١٢ ھەزار کەس لەو کوردەیل فەیلییە ئەڕا عێراق گلەو خواردنە ک لە چەن دەیەێ گوزەیشتە لە عێراق دەرکریاوین و ئاوارە و دەروەدەر وڵاتەیل کریاوین“.
بێ گومان کارەسات جینۆساید و کووچوەپێکردن زوورەملی کوردەیل فەیلی ک لە ڕوی دیمۆگرافییەو کارەسات گەوراێگە، ڕاسەوڕاس کاریگەری ناسە بان کوردەیل فەیلی و مەمەرێگ سەرەکی لاوازبوین ئی پێکھاتە بویە ک سەردەمانێگ لە بەغداو ناوچەیل تر ناوەڕاس و باشوور عێراق خاوەن شوون و پێگەی خوەیان بوینەو تەنانەت لە بوار سیاسی و ئابوورییش لەسەر ئاست کوردستان و عێراق ڕۆڵێگ کاریگەر داشتنە.تاوان کووچوەپێکردن زوورەملی تا ڕادەێگ کاریگەری نەرێنی نا بان کورد فەیلی و لاواز و پەرش و بڵاو و پەرتەوازەێ کرد ک لە عێراق ھویر لەوە بکریەێدەو، پێکھاتەی کورد فەیلی جوور پێکھاتەێگ بویچگ و کەمایەتییگ حساو بکریەێد و حاڵێ بوودە حاڵ پێکھاتەێگ بویچگ جوور سابئەیل مەندایی یا پێکھاتەیل بویچگ تر کریستیان. ھەر یەیش بویە مایەێ ئەوەگ، سەرۆکایەتیی وەرین کۆمار عێراق، ڕەشنویس پرۆژەیاسایگ لەبارەێ ھەڵوژاردن ئەنجوومەن نوێنەرەیل، ڕەوانەی پەرلەمان عێراق بکەێد، ئەڕا گفتوگووکردن و پەسەنکردنێ. وە گوورەێ دەق ڕەشنویس یاساێ پێشنیارکریاێ، تەنیا یەک کورسی لە چوارچێوەی سیستەم کۆتا ئەڕا کوردەیل فەیلی دیاری کریاوید. یە لە وەختێگە ک ئویشریەێد کوردەیل فەیلی زیاتر لە (٥%) شمارەێ سەرجەم نیشتەجایەیل عێراق پێکتێرن. وەگورەێ ماددەیگ ڕەشنویس پرۆژەیاساگە، لەناو کورسییەیل ئەنجوومەن نوێنەرەیل عێراق، شەش کورسی ئەڕا کریستیانەیل و کورسییگ ئەڕا کوردەیل ئێزدی و کورسییگ ئەڕا کورد شەبەک و کورسییگ ئەڕا کورد فەیلی و کورسییگیش ئەڕا سابئەیل مەندائی دانریا. یەیش وەو مانا بی ک کورد فەیلی جوور کەمایەتییگ لە عێراق حساو کریەێد و لە پێکھاتەێگ وەھێز و کاریگەرەو بویەسە کەمایەتییگ بویچگ و قەبارەگەێ وە یەک کورسی کۆتا دیاری کریەێد.