نویستەی و ھۆرەوگێڵنای: موختار کەریمی- ئاڵمان
ڕۆ سێنزەو مانگەو پاژەرەژی( یەرێ مانگەو مەی) گرد ساڵێو ڕۆ ئازاڎی چاپەمەنین. ئی ڕۆە(٣ مانگەو مەی) جە ڕۆ ٢٠ دێسامبروو ساڵەو ١٩٩٣ جە لاو ڕیکوزیاو یونسکۆی سەر بە ڕێکوزیاو نەتەوە یۆگێرتەکا جە گلێرەوبەی گردی ئی ڕێکوزیایە پێسەو ڕۆ گەردوونی ئازاڎی چاپەمەنی دەسنیشان کریا. ھۆکار، و ویەردەو دەسنیشانکەردەی ئی ڕۆیە گێڵۆە پەی جاڕنامەو یونسکۆی، ئەشناسیا بە جاڕنامەو شاروو ویندھۆکی جە وەلاتوو نامیبیای کە ڕۆ سێنزەو مانگەو پاژەرەژو ساڵەو ١٩٩١ی چا شارەنە لوا ڕاوە. جە سالەو ١٩٩٤یەو گرد ساڵێو چی ڕۆنە بە سێمیناری و مەراسمێ جۆراوجۆرێ باسوو ئازاڎی چاپەمەنی و ڕۆنامەوانی و گیروگرفتێ و وەربەسێ پێشەو ڕۆنامەوانی و بارودۆخو چاپەمەنیەکا چە سەرانسەرو دنیاینە کریۆ.
یونسکۆ جە یاساو تایبەت بە ئازاڎی چاپەمەنی وێشەنە بە تێروتەسەڵی باسوو چەنی ڕاوەلوای و دەسەبەر کەردەی ئازاڎی چاپەمەنی شی کەرۆوە وپاگێری سەرو ئازاڎی ڕاپۆرت دای و ڕاپۆرت نویستەی پەی بەروەستەی ڕاسیەکا، پسەو بنەماو سیستێموو دێمۆکراسی کەرۆ. ئی ڕێکوزیا ھەرپاسە گرینگیەو تایبەت مڎۆ بە ھەرمانەی زانستیانێ و سەربەوێ بیەی دەسگاە ڕایاونەرەکا و دوورەو وستەیشا جە دەسەڵاتی سیاسی.
جە ویەردێو نە فرە دووریچەنە دەمودەسگاو چاپەمەنی فرەتەر بە بەرھەمە چاپکریایەکا وچیێ، پێسەو ڕۆنامەی، گۆڤاری، پەڕتۆکێ(کتێبێ)، پلاکاتێ، برۆشۆرێ و….ھتد. ئارۆ جە چوارچێوەو ئی نامێنە رادیۆ و تەلەڤزیۆن و ماباقی ڕایاونەرە گردیەکا، پێسەو ڕایاونەرە دیجیتاڵیەکایچ ڕاشا کریاینەوە. بە گردی و بە کورتی دەمودەسگاو چاپەمەنی پا ڕایاونەرا وچیۆ کە جە ڕاو دەسکردە تێکنیکیەکاوە بە مەخسەڎوو زانیاری یاونای، ویروڕا وەشکەردەی، چەمداری دەسەڵاتی، ڕەخنەگێرتەی جە دەسەلاتی و یان لایەنێو، ھۆشیارکەردەیەو کۆمەڵەگای سەرقاڵێنێ وچەنی تاکی و چەنی کۆمەڵی ئینای جە پێوەنڎی بەیناوبەینی یان بەردەوامینە. ڕایاونەرە گردیەکا ئارۆ پەی وێشا دەسەڵاتێو مرمانا کە بە دەسەڵاتی چوارەم نامێ بریۆ. ئەرکوو ئی ڕایاونەرا جە ڕاسیەنە یاونای زانیاری و.. بە گلێرگەین بە شێوازێو بابەتیانە و شارەزایانە و گردیاوایانە.
گڵیرگە مشۆ چی ڕایاونەرا و بابەتەکەشا و زوانیشا خاس بیاوۆنە و چی ڕایوە جە پێوەندیە گلێرگەیەکا، جە دیاردە کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری و… یاوۆنە، تا بتاوۆ وێش و ئەوەجەکاش و بەرژەوەندیەکاش دلێ ئی گلێرگەینە بێزۆوە و دۆس و دژمنو وێش بشناسۆ و جە واتەمانی سیاسی (دیسکورس) و ڕوەدایە سیاسیەکا و ئەوەفاڕیا گلێرگەیەکا بەش بە حاڵوو وێش بەشدار بۆ و شۆنی وێش بنیۆرە. چی وینگەوە مشۆ ڕایاونەرە گردیەکا وەڵ جە گردچیەنە سەربەوێ و بێلایەنی با، ھەست و سۆزوو تایبەتی وێشا تێکەڵ بە ھەرمانەی ڕایاونەریشا نەکەرا، ویر و پەیلواێ جیاوازێ وەڵا کەراوە و دوورەپەرێزێ با جە نرخنای ئی پەیلوایە جیاوازا. ئی نرخنایە بنیارە پەی تاک و کۆمەڵی. چوون بیەی ویر وپەیلواێ جیاوازێ یۆ جە کۆڵەکە ھەرە گرینگەکاو سیستێمە دیمۆکراتیکەکانە.
فرەپەیلوایی (پلوورالیسمی پەیلوایی) بۆ بە ھۆکاروو ئانەیە کە تاک و کۆمەل پەی چارەسەری کێشە سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتیەکاشا ڕاچارێ جۆراوجۆرێشا وەروودەسینە با، تا بتاوا گردیشا بەرئاورد کەرا و باشتەرین ڕاچاری پەی وێشا و گلێرگەیشا ھۆرچنا. ئەگەر ئی حاڵەتە فرەپەیلوایە جە گلێرگەنە نەبۆ و تاک و کۆمەڵ دەرفەتوو ھۆرچنیەیشا نەبۆ، بە ویر و پەیلوای تایبەتوو وێشاوە بەشدارێ ئەوەفاڕیایە سیاسیەکا نەبا، ئیتر ویەروو بڕیاردای گلێرگەیی نمەمەنۆ و ھیچ مدرامانێو کۆمەڵایەتی وەش نمەبۆ. جە گلێرگایە چیمنەنە ڕا پەی دیکتاتۆری و ملھۆڕی دەسەڵادارەکا وەشە بۆ و گەندەڵی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووری و.. باڵی نەگریسش کێشۆ سەرو گلێرگەیرە.
ھەر وەڵاتیو پەی وێش بە پاو وەڵکەوتەی کۆمەڵایەتی و یا سیستێمی سیاسی وێش شەرت و مەرجێ تایبەتێ وێش پەی ئازاڎی یان وەربەسی چاپەمەنی ھەنێ. من چیگەنە کورتە ئیشارێو بە بنەماکاو یاساو چاپەمەنی (پرێسەکۆدێکس)و ئاڵمانی کەروو. پرێسەکۆدێکس یان “یاساێ بنەڕەتی چاپەمەنی” ئا بنەمایانێ کە شۆراو چاپەمەنی ئاڵمانی جە ساڵەو ١٩٧٣ پسەسەنڎ و وەڵاوش کەردێنێوە.
ڕاس واتەی و ڕیز گێرتەی جە بەھا مرۆڤیەکا ١-
ڕاس واتەی و ڕاس نویستەی و ڕێزگیرتەی جە بەھا مرۆڤیەکا و یاونای زانیاری و ئاگاڎاری ڕاس و بێ کەم وکوڕی بە ویروڕای گردی یۆ جە ئەرکە گرینگەکاو دەم ودەسگا چاپەمەنیەکان. ھەر کەسێو کە چی ویەرەنە و سەروو ئی بنەمایە وەرپەرسانە ھەرمانە کەرۆ، تاوۆ یاگێ شیاێ و متمانە پەنەکەریایی ئی ڕایاونەرا پارێزنۆ.
وردوینی(دقت) ٢-
پەیجۆری وردوینانە جە ھەرمانەو ڕایاونەرینە فرە پەیوازەن و وێپارێزنای چی ھەرمانێ وردوینانێ شکۆ دەسگاو ڕایاونەری مارۆرە واری. ھەر بابەت و زانیاریەو چەنی تەک بە تەکوو واتەکاشا(واژە)، و ھەرپاسە چەنی وێنێ و گرافیک و… مشۆ بە وردوینی ھۆرچنیا، ڕاسیشا پەشتراس کریۆوە و و سەلەمیۆ، ئیجا وەڵاوێ کریاوە. دلێنە و کاکڵەو ئی ھەواڵ و زانیاری و وێنە و… مشۆ پێسەو وێشا بۆ و نمەبۆ بە سەلێقەو ھەواڵنووسی پێج و پەناش وزیۆنە و فاڕیۆ. ئەگەر ھەواڵێو یان باسێو بە دڵنایەوە پەشتڕاس نەکریابۆوە مشۆ پێسەو ھەواڵێو یان باسێو پەشتراس نەکریای باسش وەنە کریۆ.
ڕاسکەردەیەو ھەواڵی چەوتی ٣-
ئەگەر ھەواڵێو یان نویسیایەو بە تایبەت جە بارە کەسێوە بە ناڕاس بەربشۆ، مشۆ بە زووتەرین عان جە لاو وەڵاوکەروو ئا ھەواڵیەو بە داواو چەنەویەردەی چا کەسەیە بە ناڕاس دریۆ قەلەم و دماتەر ڕاس کریۆوە.
سنووروو پەیجۆری ٤-
عانوو پەیجۆری، بە تایبەت پەیجۆری جەبارەو کەسێوە، مشۆ بێلایەنانە ھۆرزوکەوت کریۆ و جە شێوازێ بە ناھەق خەساردەرێ و وردکەرێ ئا کەسەیە وێپارێزی کریۆ.
نھێنی پێشەیی ٥-
ڕایاونەرێ مشۆ درکنای نھێنی دەسگاو ڕایاونەرێ وێشا پەی لایڎەی پارێزنا. چی بارەوە پەنا بەرا بە یاساو “مافوو وێپارێزنای جە شاھێڎیدای” و بی ئیجازەی ڕەسمی ڕاوەبەروو دەسگای ڕایاونەری، زانیاری پێشەیی بە کەسی نەڎا. ڕێککەوتنامەو نھێنی پارێزنای ڕایاونەری سەروو بنەماو متمانێ بە یۆی مۆرە کریۆ و مشۆ پارێزیۆ.
جیاکەردەیەو پێشەی ڕەسمی جە پێشەکاتەری ٦-
ھەواڵنوسێ و ھەواڵپێشکەشکەرێ و چاپگەرێ و….مشۆ وێشا جە پێشەکاتەری کە پێوەنڎیشا بە پێشەکەو وێشاوە نیەن دوورێ وزاوە، بە تایبەت چا پێشا کە با بە ھۆکاروو بێمتمانەیی بە دەمودەسگا رایاونەرەکیشا.
جیاکەردەیەو بەشوو ڕێکلامی جە دلێنەو ھەرمانەو دەسگاو ڕایاونەری ٧-
وەرپەرسی دەمودەسگاو ڕایاونای وەرانوەروو ویروڕاو گردیەو پاسە موازۆ کە کاکڵەو ھەرمانەو ڕایاونەری دوورە بۆ جە بەشوو ڕێکلاموو ئا دەسگای. ھەرپاسە بە ھیچ شێوازێو نمەبۆ بەرژەوەندی شەخسی و یا قازانجی ئابووری وەرپەرساو ئی دەسگای یان لایەنێتری سەروو ھەرمانەی بابەتیانێ و بێلایەنانێ دەسگاو ڕایاونای شۆنی بنیۆرە. دەسەو ڕاوەبەری و ھەرمانکەرێ ڕایاونای مشۆ ھێڵەی سوورە مابەینوو ھەرمانەو ڕایاونایشا و بەشوو ڕێکلامی و ھەر جۆرە قازانجی شەخسی دیاری کەرا و ھیچوەخت چا ھێڵێ نەپڕاوە. ئی سنوورە مشۆ جە دلێنەو ھەرمانەکێشانە بە زەقی پەی گردکەسی بەرگنۆ.
پارێزنای کەسایەتی و ژیوای شەخسی تاکی ٨-
ڕایاونەر مشۆ ھەمیشە “یاساو پارێزنای ژیوای شەخسی تاکی”، وەرچەم گێرۆ و سەروو ئی بنەماێ دەسدرێژی سەروو ژیوای شەخسی کەسی نەکەرۆ. تەنانەت عانێو کە کەسێو تووشوو تاوانیە بۆ و ئی تاوانێ پەی گلێرگەی خەسارئاوەرە نەبۆ، مشۆ نام و نیشانش جە ویروڕاو گردیەنە پاریزیا بۆ. بەڵام ئەگەر تاوانبار توشوو تاوانیە بیە بۆ و ئی تاوانێ پەی گلێرگەی فرە زەرەرمەنڎە بۆ، ئا وەختە کریۆ ئی تاوانبارە بە گلێرگەی بشناسیۆ تا خەڵک ئاگادار کریۆوە، ھەم وێش پارێزنۆ، ھەم ئەگەر تاوانبار نەگیریابۆ، خەڵک یاردی وەرپەرسا بڎۆ تا تاوانبار دەسبەسەر کریۆ.
پارێزنای شکۆ و ئاوڕوو تاکی ٩-
ڕایاونەر مشۆ پابەنڎوو یاساو ڕایاونای و ھەرپاسە یاساو “مافوو لەکەدار نەکەردەی شکۆ و ئاوڕوو تاکی” بۆ و جە نویسایەکاشەنە نە بە واتێ و نە بە وێنە ئی مافیە لەکەدار نەکەرۆ و ئەوپەڕوو ھەوڵیش بڎۆ کە پارێزنۆش.
ئایین، جەھان وینی، داب و نەریت ١٠-
ڕایاونەر مشۆ جە ھەرمانەی ڕایاونەریشەنە وێش جە زامڎارکەردەی و وردکەردەی(تحقیر) باوەڕی ئایینی، جەھان وینی شەخسی و داب و نەرێتی کۆمەڵایەتی تاکی وکۆمەڵی پارێزنۆ.
ڕاپۆرتی ھەستیار و پارێزنای گەنج و زاڕۆی ١١-
ڕایاونەر مشۆ جە وەڵاوکەردەی ناوەرپەرسانەو ڕاپۆرتێ ھەستیارێ، پیسەو نیشاندای زەبر و زۆری و کوشت و بڕی و… دوورەپەرێزی کەرۆ و ڕێز جە یاساو زاڕۆپارێزی گێرۆ و ئی یاسایە بی ئیلاو ئەولا بەرۆ ڕاوە.
١٢- جیاوازی وستەی(تبعیچ)
دەموودەسگای ڕایاونەر بەھیچ شێوازێو پەیش نیەن جیاوازی وزۆ بەینوو مرۆڤەکا بە بونەو جیاوازی ڕەگەزی( نێر و ما) و یان جیاوازی ئایینی، نەتەوەیی، پاگەی کۆمەڵایەتی، سەقەت و ساقی جەسەیی و ڕەوانی و….
بێتاوانی وەڵ جە بڕیاری دادوەری-١٣
ھیچ لایەنێومافوو ئانەیشە نیەن کەسێوە وەڵ جە بڕیاریوو دادگای بە تاوانبار بڎۆ قەڵەم و چی بارەوە ھەواڵێو پەشتراسنەکریا وەڵاو کەرۆوە. گرد دەسگایە ڕایاونەرە مشۆ پابەنڎوو ئی یاسایە بۆ.
ڕاپۆرتی پزشکی -١٤
پەی وەڵاو کەردەیەو ھەواڵی پزشکی(چارەسەری و دەواو دەرمان) مشۆ وێپاریزی جە وەڵاو کەردەیەو ئا ھەواڵا کریۆ کە واڎە و بەڵێنی پێشوەخت، ناڕاس و ناتەمام بە خەڵکی مڎا. ھەر ھەواڵێو پزشکی ناتەمام کە گنۆ وەڵێ کۆتای پەیجۆری پزشکی، بۆ بە ھۆکاروو ھێوایەو بێ بنەمای و یان تۆقنای خەڵکانێو کە پەیوازشا بە چارەسەری ھەن.
قازانجوازی(سودجویی) -١٥
ھەر قازانجوازیەو، پێسەو ڕشفەت گێرتەی کە بۆ بایسوو بڕیارفاڕای ڕایاونەری بە قازانجوو ڕشفەتدەری، چەنی یاسا بنەڕەتیەکاو ڕایاونای یۆی نمەگێرۆوە و وەربەسەن. ھەرکەس بە تەماعەو ڕشفەتگێرتەی وێش جە وەڵاوکەردەی ڕاسیەکا پارێزنۆ، وێش جە بێلایەن بیەی و ئازاڎی بڕیاردای ڕایاونەری لادان و شایانوو ھەرمانکەردەی چی دەسگاینە نیەن.
ئاشکرا کەردەی لادای جە یاساکاو ڕایاونەری-١٦
ھەر ڕایاونەرێو کە جە یاسا بنەڕەتیەکاو چاپەمەنی( پرێسە کۆدێکس)ی لا بڎۆ، گنۆ وەروو ڕەخنەو شۆراو چاپەمەنی. ئا ڕایاونەرە مشۆ ئی ڕەخنەیە کە گنۆ سەرش، بە نام ونیشان و ھۆکارشەو پەی وانەر، گۆشگێر یان وینەرەکایش بە نامێ پرێسەکۆدێکسیەو ئاشکرا کەرۆ.