کاریگەری وشە و وێنە لە ژیاندا

علی جمال

واقیع چەندین بەڵگەمان بۆ دابین دەکات کە وامان لێدەکات باوەڕمان بەوە هەبێت کە مرۆڤ چیتر چێژ لە هیچ شتێک نابینێت ئەوەندەی چێژ لە سەیرکردنی وێنە وەردەگرێت و ئەم باوەڕەش وامان لێدەکات بیر لەوە بکەینەوە کە ئایا ئالوودەبوونی مرۆڤ بە چێژی بینین تێڕوانینی مرۆڤ دەدزێت و دەروون لەناو دەبات. وە ئەگەر مرۆڤ وەک ئێمە باسی دەکەین، لە عەقڵ و تێڕوانین بێبەش بوو، ئەوا شایانی ئەوەیە کە ئێمە پرسیار لەبارەی ئەو لایەنە یان لایەنانە بکەین کە سوودمەندن لە هێشتنەوەی لەم حاڵەتەدا. ڕەنگە ئەمە بانگەوازمان بکات بۆ فراوانکردنی تێڕوانینەکانمان بۆ بیرکردنەوە لە سروشتی پەیوەندی نێوان کولتوری وێنە وەک بەشێکی دانەبڕاو لە کولتوری مۆدێرن، و ستەمکاری.

زانای ئەڵمانی ڤۆڵفگانگ ئولریچ لە کتێبە بەنرخەکەیدا سەبارەت بە وێنە و جیهانگیری (Bilder auf Weltreise: Eine Globalisierungskritik) ئەو قەناعەتە دەخاتە ڕوو کە “مرۆڤە بەهێزەکان ئەوەندەی لە کتێب و وتار دەترسن لە وێنە ناترسن”. ئەمەش وامان لێدەکات بیر لە پەیوەندی نێوان وێنە و وشە و مێژووی ململانێی نێوانیان بکەینەوە، کە بەرەو سەردەمی جیهانگیری دەبات
وێنە، بە پێی بۆچوونی خۆی، دەتوانێت شتێک بسەلمێنێت و ناتوانێت نکۆڵی بکات، بە پێچەوانەی ئەو وشەیەی کە دەتوانێت لە هەمان کاتدا بیسەلمێنێت و ئینکاری بکات. بەڵام ناتوانیت ئینکاری بوونی شتێک بکەیت لەسەر بنەمای وێنەکە، وەک کەسێک کە دەیەوێت ئینکاری بوونی خودا بکات چونکە نایبینێت. وشە دەتوانێت مانا و هەواڵی زیاتر هەڵبگرێت لەوەی وێنە دەتوانێت، چونکە دەسەڵاتی ئاماژەدان بە غیابی، دیارینەکراوی هەیە. ڕەنگە ئەمە هێز و مەترسییەکەی بێت، بە پێچەوانەی وێنەکە
کتێبەکەی ڤۆڵفگانگ ئۆلریچ بوارێکی فراوانی مەعریفە لەبەردەم خوێنەردا دەکاتەوە، کە تیایدا قسەکردن لەسەر وێنە لەگەڵ قسەکردن لەسەر وشە، ستەمکاری، سیاسەت، ئایین، ئەخلاق، لۆژیک و شتی تر سەریەک دەکەوێت. بەڵام ئەوەی لە کتێبەکەدا دەمانوەستێنێت، جگە لە دژایەتی وێنە و وشەکە، هەوڵی نووسەرە بۆ سەلماندنی پەیوەندی نێوان فراوانبوونی بیری سەرمایەداری لە سەدەی شانزەهەمەوە و بەکارهێنانی وێنە. لە وتارەکەی تێدەگەین کە ئەم پەیوەندییە لە نێوان مەیلی هەژموونی جیهانی و پاڕانەوە لە هونەرەکانی وێنەدا لە کولتوری وێنەدا وەک ئەوەی لە سەردەمی جیهانگیریدا دیار بوو، گەیشتە کۆتایی.

لە کاتی تێڕاماندا بۆمان ڕوون دەبێتەوە کە بابەتی پەیوەندی نێوان وێنە و وشەکە وەک پەیوەندی نێوان مەیلی فیزیکی باڵادەست و مەیلی ڕۆحی ڕزگارکەر وایە. وێنە ئاسۆکانی تێگەیشتن سنووردار دەکات بۆ ئەوەی ئاماژە بە جیهانێکی دیاریکراو بکات؛ خاوەنی وێنەکە جگە لەوەی دەیبینێت هیچمان پیشان نادات. بە پێچەوانەی ئەو وشەیەی کە هۆشداری دەداتە جیهانە نەبینراوەکان بۆ ڕزگارکردنی عەقڵ لە هێزی جیهانی بینراو، وێنەکە بانگهێشتمان دەکات بۆ نوێنەرایەتیکردنی جیهانێکی داخراو، بە پێچەوانەی ئەو وشەیەی کە توانای ڕەوانەکردنی ئێمەی هەیە بۆ تێڕامان لە ڕەها. وە هەر بەڵگەیەک بۆ ئەمە ڕوونترە لە چیرۆکی فیرعەون لەگەڵ موسا، سەلامی لەسەر بێت.
موسا، سەلامی خوای لەسەر بێت، هات بۆ ئەوەی فیرعەون بانگ بکات بۆ ئەوەی باوەڕی بە غەیب هەبێت، لەگەڵ شتگەلێک کە دیار نین، بەڵام فیرعەون لەم بانگەوازەدا شتێکی بینی کە ڕەنگە ستوونەکانی دەسەڵاتی بینراو و هەبوونی خۆی تێکبدات، بۆیە پەلە کرد لە قسەکردن لەگەڵ دەسەڵاتی خۆی خەڵک، دەیانگوت: «ئایا ئەوە هی من نییە کە شانشینی میسر و ئەم ڕووبارانە لە ژێر مندا دەڕژێن؟(الزوخروف / لە ئایەتی ٥١)، و نەیگوت: ئایا نابیستن؟ ئەوە موسا بوو، سەلامی خوای لەسەر بێت، خەڵکی بانگ کرد بۆ گوێگرتن، بۆ گوێگرتن لە وشەکان کە هۆشداری دەدەن لە بوونی ڕەهەندەکانی تر و جیهانەکانی تر. سەبارەت بە ئەویش ویستی بە ڕەوانەکردنی خەڵک بۆ دەرکەوتەکانی دەسەڵاتی دیاریکراوی خۆی، بناغەکانی دەسەڵاتی باڵادەستی خۆی چەسپێنێت.

جێی مشتومڕ نییە کە وێنە وەک ئەوەی بە زمانی سەردەم دەگوترێ، ئامێرێکی دەوڵەت، دەسەڵات، یان دەسەڵاتی ئایدیۆلۆژییە کە بۆ کێشانی ئاسۆی سیاسی و داڕشتنی نەزمی جیهانی وەک خۆی دەیبینێت بەکاری دەهێنێت. وێنە زیاتر توانای تێپەڕاندنی سنوورە کولتوورییەکانی هەیە و تێپەڕاندنی ئەوەی کە بە وشەکانەوە لە بوارە جیاوازەکانی سووڕانەوەیاندا لە واتای فرەیی بێشومارەوە بەستراوەتەوە. بەڵام پەیوەستبوونی وێنە بە “داخراو”ەوە لە بەردەم وشەکەدا وەک دەربڕینی “ڕەها” لاوازی دەکات. بەم ڕەچاوکردنە دەتوانرێت پێشبینی داڕمانی دەسەڵات بکرێت لەسەر بنەمای فیزیکییەتی وێنەیی لەبەردەم بانگەوازی ڕۆحانییەتی قسەکردندا
لە کاتێکدا کتێبەکەی ئارسەر هێرمانم دەخوێندەوە، کە ژیاننامەی دووانەیە لە هەردوو گاندی و چەرچڵ و ڕکابەرییە حەماسییەکانی نێوانیان (گاندی و چەرچڵ: ڕکابەرییە حەماسییەکان کە ئیمپراتۆریەتێکی لەناوبرد و سەردەمی ئێمەی دروستکرد)، شتێکم دۆزیەوە کە پێموایە زیاترە ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە لە دەوروبەریدا دەگوزەرێت، باسەکەمان لێرەدا سەبارەت بە پەیوەندی نێوان وێنە و ستەمکارییە، هەروەها لە نێوان وێنە و وشەکەدا.
لە کۆتایی کتێبەکەدا هێرمان قسەکانی یەکێک لە باڵیۆزەکانی لەگەڵدایە، کە تێیدا قسەی بۆ چەرچڵ دەکات: “ناتوانیت شکست بە گاندی ببەیت، چونکە ئەو داوای ڕەها دەکات”. لەم وتەیەدا دەگەینە ئەو ئەنجامەی کە کەسانێک هەن داوای “ڕەها” دەکەن، وەک گاندی و هەندێکی تریش داوای “داخراو” دەکەن، وەک چەرچڵ و باڵانسی یەکەم لەسەر حیسابی دووەم قورسترە له‌ كۆتاییدا. هەموو ئەو وێنانەی کە ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا کۆیکردەوە بۆ ئەوەی هیندستان ملکەچی دەسەڵاتی خۆی بێت، لە کۆتاییدا بە قسەکانی بانگخوازی گاندی لەناوچوون

لە ژێر وێنەکێشانەکەدا بە دەستنووسی هونەرمەند نووسراون، وشەکان بەو مانایەن کە، لەمەودوا، گەڕان بەدوای حەقیقەتدا دەبێت داوای لێبوردن لە وێنەکە بکات، بەڵام وشەکە با بۆ کوێرەکان جێی بهێڵێت.

ئەم وتارە ڕەنگدانەوەی گەشەسەندنی هۆشیارییە لە توانای وێنە و هونەرەکانی بۆ پارچەکردنی واقیع بۆ بەشە بچووکەکانی بۆ گەڕان بەدوای ڕاستییەکانی شتە لاوەکییەکانی ناویدا، بەجۆرێک کە زانستی ڕێنێسانس ئەوەندەی پەیوەست بوو بە هیچ شتێکەوە نەبەسترایەوە لەگەڵ ئەناتۆمی. لەم چوارچێوەیەدا، بیرمە چۆن شاعیر و بیرمەند کێنت وایس، لە کاتی وتارەکانیدا کە لە سۆربۆن پێی دەداین، هەرکات باسی وشەی (زانست)ی دەکرد، جەختی لەسەر بەشی یەکەمی وشەی “زانستی-” دەکردەوە لەکاتێکدا جوڵەیەکی دەستی وەک… ئەگەر ئامێری بڕینێکی بەدەستەوە بوو، واتە “La scie”.
فەیلەسوفی ئەڵمانی فریدریش نیچە لە کتێبی “بەم شێوەیە زاراتوسترا” باسی بوونەوەرە شێواوییە مرۆییەکان دەکات، لەوانە ئەوانەی گوێیان هەڵواسرابوو تا لە پشتیەوە ون بوو و هەندێکیان چاویان دەرچوو تا هەموو دەموچاوی داپۆشی و بەم وەسفەش ڕەخنە لە ڕێنێسانسی ئەوروپی دەگرێت کە بۆ ئێمە نابغەی شێواوی بەرهەمهێنا کە پێیان دەگوترا زیادەڕەوی و کەمتەرخەم، زیادەڕەوی لە بەکارهێنانی هەستێک و پشتگوێخستنی هەستەکانی تر.

ئەم وەسفە بۆ لیۆناردۆ داڤینچی دەگونجێت وەک هێمای کولتوورێک کە هەستەکانی دیکەی پەراوێزخست لە بەرژەوەندی هەستی بینین لە گەڕان بەدوای حەقیقەتدا.
لەسەر دامەزراوە. هەرکەسێک کتێبی “شازادەی بچووک” لە نووسینی ئەنتوان سانت ئێکسوپێری بخوێنێتەوە، بە قسەکانی ڕێوی ڕادەگیرێت کاتێک ئامۆژگاری شازادە بچووکەکە دەکات: “ئەمە نهێنی منە بۆ تۆ. نهێنیەکی زۆر سادەیە. مرۆڤ بە باشی نابینێت تەنها نەبێت”. لەگەڵ دڵدا، سەبارەت بە چاویش ناتوانێت بگاتە جەوهەری شتەکان.” من لە قسەکانی ڕێوی بۆ شازادەی بچووکدا ڕەخنەیەک لە سیستەمێکی فیکری دەبینم کە لانیکەم دوو هەزار ساڵە بوونی هەیە، سیستەمێک کە هەستی بینین کەڵک وەردەگرێت بۆ گەیشتن بە جەوهەری شتەکان.

ڕیکاپ پێویستە

ڕەنگە خوێنەر ئەو بڕوایە بەدەست بهێنێت کە مەبەستی پشت ئەم نووسینە ئەوەیە بڵێت جیاوازی هەیە لە نێوان هەستەکاندا، بە تایبەت لە نێوان هەستی بینین و هەستی بیستن، یان لە نێوان وێنە و وشەکەدا و هەر بۆیەش لەم بابەتەدا هۆشداری دەدەین کۆنتێکستێک کە مەبەستمان پشتگیریکردنی جیاوازی نێوان هەستەکان نییە، بەڵکو ڕەخنەگرتنە لە کولتوری وێنەیی وەک کولتوورێک هێزی بینین ئەوەندە بەهێزە کە تێڕوانین لە نوێنەرایەتیکردنی دروستی واقیعی گەردوونی فراوان، واقیعی ئاسمانەکان و… زەوی، و لە سەیرکردنی ڕۆحەکان.

باوەڕی ئێمە ئەوەیە کە هیچ شتێک لە کارلێکی هەستەکان و سەریەککەوتنی هونەرەکانی وێنە و وشە باشتر گەرەنتی هاوسەنگی و سەقامگیری بۆ مرۆڤ ناکات.