مووسا خالد
ئازادیا ڕادەربڕینێ و مافێ مرۆڤ و یان ئازادیا بیروڕا ئانکو بووچوون مافەکێ سیاسیە د ڕێکا ئاخفتنا بیروڕایا زاراڤێن ئازادیا ڕادەربڕینێ هەندەک جارا بکاردئێت، بو دێڤچوون لێگەڕایان و وەرگرتن و ڤەگوهستنا زانیاریا یان دروستکرنا بیروکەیەکێ بکاردئێت . مافێ مرۆڤ و ئازادیا رادەربرینێ گرێدایە ب ئازادیا سیاسی ,گرنگە پیڤەرا ئازادى سنوردار بیت و رێز ل تایبەتمەندیێن کەلتورێن مللەتين جیاواز بگریت ,پراکتیکێدا مافێ ئازادیا ڕادەربڕینێ ل هیچ وڵاتێکدا هەبوونا خو یا دروست نینە، عادەتەن دەکەڤیتە بەر رەخنێ و کارەک نەدروست دهێتە وەسفکرن، وەک حاڵەتەکێ نەگوهداریکرن یان و هاندان بۆ ئەنجامدانا تاوانەکێ. مافێ مرۆڤ و ئازادیا بیروڕا و دەربڕین زۆرجارا دگەڵ هەندەک جۆرێ ماف و سنوورداری هەیە, وەک مافێ مرۆڤ و ئازادی پەرستن و ئازادی ڕۆژنامەگەری و ئازادیا خۆپیشاندانی یان ئازادیا ئاشتیخوازانە مافێ ئازادیا ڕادەربڕین ل دیڤ ماددەیا 19یا جاڕنامەیا جیهانی مافێن مرۆڤ وەک مافەکێ بنەڕەتی یێ مرۆڤ دهێتە ناسێن و ل یاسایا نێڤدەوڵەتی مافێ مرۆڤدا ل پەیمانی نێڤدەوڵەتی مافێ مەدەنی و سیاسیدا هاتیە ناسین ل ماددەیا 19یا ICCPR دا یا هاتی: “هەموو کەسەکێ مافێ ئەوێ چەندێ هەیە دێڤ بوچوونا خو و ڕاوبۆچوونا خو بێژیت هەڵبگرێت” و “هەموو کەسەکێ مافێ ئازادیا ڕادەربڕینێ هەیە وه كو ماف ، ئەڤ مافە ئازادی دیڤدا دهێتە وەرگرتن ، و وەرگرتن و بێلایەنی زانیاری و بیروبۆچونا هەموو جۆرا بخوڤە دگریت،دڤێت بێ گوهدان سنوور وەکو چ بەشێوەیەکی نڤێسین و چاپکرنێ ل شێوەیەکێ هونەری و یان ب هەر ئامرازێکی دی بیت هەڵبژارتنا تە وەکو ” د وتارەکێدا هاتیە: جێبەجێکرنا ئەڤان مافا “ئەرک و بەرپرسیارێتی تایبەت” ب ستویێ خوڤە دەگرێت و “چدبیت یان رەنگە ئەڤە ببێتە هۆکاری وێ چەندێ سنوردارکردنەکێ و ” ل دەمێ پێوەیست بۆ “ڕێزگرتن ل ماف یان هندەک کەسێن دیتر ” یان “بۆ پاراستنا ئاسایشا نەتەوەیی، ڕێکخستن گشتی، و تەندروستی بو رایا گشتی یان قوناغەکا پێشڤەچوونێ .
و دیسان کارلێکرن تێکەلکرنا کۆمەڵایەتی و کۆمەڵگەهێ هەروەسا( ڕیچارد مۆن ) وەک دەست پێکەك چەند پەیڤ و گوتن دیارکرنە کو بەحسێ هندێ دکەت کۆ مافى مروف و ئازادیا ڕادەربڕینێ پێویستە ب کارلێککەفتن و تێکەلبوون ب کۆمەڵایەتیێ ڤە. ئاماژە ب هندێ دەت کو د ڕێکا پەیوەندیڤە تاک دشێت پەیوەندی و گرێدان ێ دگەڵ ئەڤێن دی ژدا دروست بکەت وەکو ( خێزان و هەڤال و هەڤکاری ) چوون د ناڤ گفتوگۆ دگەڵ کەسێن دی یێن تردا تاك بەشداریێ د پێشکەفتنا مەعریفەتێ لە کۆمەڵگاهێ دا دەکەت . دەستپێکا ئازادیا بیروڕاو و دەربڕین هەر دەستپێکا چەمکی مۆدێرن ئازادیا مافێ مرۆڤ و بیروبوچوونا و دەربڕین ڤەدگەڕێت بۆ سەدەیێن ناڤەراستا ل چەرخێ کەڤن یێ مەلیکە و پاشایەتی ئانکو مەزن و یەکگرتوویا ل دیڤ شۆڕشا ل ساڵا 1688دا، پاشایێ ئینگلتەرا جەیمسی دووێ داگیرکر، و ویلیامێ سێیەم پاشایێ ئینگلتەرا و شاهژنا مارا دووەێ یا ئینگلتەرا مافی مرۆڤ و هاونیشتمانیا ل فەرەنسا لە ساڵا 1789 و پشتێ شۆڕشا فەرەنسادا، کو تێیدا هاتبوو: ئازادیا بیروڕا وەکو مافێ مرۆڤ و دەربڕین ل ئەمریکا هەوال هەبوو د هەمان دەم و ماوەدا ئازادیا بیروڕاو دەربڕین بکەت مافەکێ بنچینەیی بینەرەت ، بەڵێ ل ئەمریکا سەرکەفتی نەبوو د جێبەجێکرنا مافێ مرۆڤ و ئازادی بیروڕاو دەربڕین ل دەستوورێ 1776 و 1778 کۆ ئەڤ بەندە ل ساڵا 1798دا لادایە دژایەتیی لێ هاتە کرن.و ژ ئەگەرێ کۆچکرنێ ڕۆژهەڵات بۆ وڵاتێن ڕۆژئاوا و تێکەڵبوونا کلتوران دین ئاینان و ئامرازێن پەیوەندیێ یێن مۆدێرنی وەک ئینتەرنێت، دونیایێ مەوجەکێ نوی یێ مشتومڕی لەسەر پێناسەیا خراپکاری و زیان گەهاندن ب تایبەتی لەسەر هێماێن دینی بوو، ل دوماهیکا سالا 2005 و دەستپێکا سالا 2006 دا دونیا بو ئاراستەی لڤاندن و هەڵچوونا سیاسی و میدیایی و دینی ئو لڤان دوماهیکا لڤین و جموجولیا ل ئەوروپا دەستپێکر و دیڤدا هەموارکرنا یاسای یا کەڤن یا پێویست ب خراپ بکارهێنانا هێمایێ ئاینییەکان دکەن، کو هەرچەندە د یاسایێن ئەوروپادا هاتیە دیتن، بەڵێ ل نوکە دا بدەگمەن جێبەجێ دەکەن، بەڵێ دگەڵ بڵاڤبوونا کۆچبەران بۆ ئەوروپا لە وڵاتانێن نە ئەوروپی، زۆرا وڵاتانێن ئەوروپا خۆە ژ دۆخێکی یاسایی نەدروست ڤەکێشا ڤەدزی ژ ئەگەرێ هةبوونا ئەوان ماددەێن یاسایی ل یاسا ئەوان هێشتا یا هەی بۆ نموونە دبڕگەیێن 188 و 189 ل یاسایا تاوانێن نەمسا و بڕگەیا 10ی یاسای تاوانی یا فینلاند و بڕگەیا 166ی یاسای تاوانی ئەڵمانیا و بڕگەیا 147ی یاسای تاوانی هۆڵەندا و بڕگەیا 525ی یاسای تاوانەکانی ئیسپانیا . مافێ مرۆڤ و ئازادیا نەرێنی ئازادیە ل دەستتێوەردانا ئەوان کەسێن دیتر ئازادیا نەرێنی ب شێوەیەکی سەرەکی پێویستە ب ئازادیا لایەنێن دەرەکی و پێچوانە و بەرۆڤاژی وێ ئازادییا، یا پۆزەتیڤانە (دەستکەفتێ هێز و سەرچاوەیێن پێوەستێن بۆ دەرێکخستنا دیارکرنا شیانێن تاکی). و ئیسایا بەرلین ئەم جێوازیە د وانەیەکیدا ب ناڤ و نیشانێ “چەمکەکێ ئازادیێ” دا لە ساڵا 1958دا ناساندن و دریاکرن. چەمکی نێگەتیڤ یێ ئازادی ب زۆری د بەرگری لیبراڵی یێ ئازادیی یە دەستوورییە نمونەیێن کۆمەڵگەها لیبراڵیە دیمۆکراتی وەک ئازادی جووڵانەوە و ئازادیا مافێ مرۆڤ و دین و ئازادی ڕادەربڕین و دژی ب دەستێوەردانا دەوڵەتی مرۆڤ یان ئەخلاقیدا داناتیە، و زۆربەیا دەما د بەرگێریا د مافێ موڵکە تایبەتەیەکان دیاردکەت، هەرچەندە هەندەک نەڕەزایەتی لسەر ئەڤێ بانگێشە یێ هەیە کو تایبەتمەندە تایبەت ب پێوێستیا ئازادیا نەرێنی بەرز بکەتەڤە. مافى مروف ئازادیا پۆزەتیفی positie ئەرینی ئەوە خودان شیانێن تاکی لدیڤ پێویستیا ئازادانە خۆە دیاربکەت ، ب پێچەوانە و بەرۆڤاژی ئازادیا نەرێنییە، واتە ڕزگارکرنا تاکی ژ ئاستەنگێن دەرەکی لسەر کردارو رەفتاران مافێ مرۆڤ. چەمکێ ئازادیا پۆزەتیفی چ دبیت ژ ئازادیا ل سنوورێن ناڤخوی بخوڤە بگرێت.
لایەن و پێکهاتێن و کاریگەر ب بنجینەی بۆ چەمکێ ئازادیا پۆزەتیڤە ، چونکە بۆ ئازادیێ مافێ مرۆڤ دەڤێت مرۆڤ تێکەلبت ژ پێکهاتێن کۆمەڵایەتی ل جێبەجێکرنا ئیرادەیا ئازادانە مافى مروف و ئازادی دڤێت لەڕووێ پێکهاتەی و چینایەتیڤە و جودا ژ سێکسی و جودا ژ تەمەنی و جودا دژی کێم ئەندامان و ڕەگەزپەرستی دێ شێت ئازادیا مافێ و مرۆڤ کەسی ژناڤ ببەت، چونکە مافێ مرۆڤ و ئازادیا ئەرێنی ژ بەرژەوەندیا دەزگەهێ کۆمەڵایەتی دا ، ب شیانیێن هاوڵاتیان بۆ بەشداریکردن دحکومەت و ناسکرنێ دا و دیارکرن لسەر دەنگ و بەرژەوەندی و بەرژەوەندییان زێدتتر دەبێت هەر چەندە گوتارا ئیسایا بەرلینی “چەمکێن ئازادیێ” (1958) ب ئیکەم کەس هاتیە ناسکرن ، کو ب ئاشکرا جیاوازی ناڤبەرا مافێ و مرۆڤ ئازادی ئەرێنی و نەرێنی دەرکریە، دەرووناسێن قوتابخانەێن فرانکفۆرت و فەیلەسوفی مارکسیستی هیومانیست ئیریک ڤۆم بە ئاشکرا د کتیبا ترس ل ئازادی ل ساڵا 1941 ل ناڤبەرا مافێ مرۆڤ ئازادیا ئەرێنی و سلبی ژیک جوداکریە، ئەگەرێ ئەڤێ ڤەدگەریت کو زێدەترە ژ 10 ساڵان بەری گوتارا وێ بەری بەرلین بکەڤیت. بۆ مافێ مرۆڤ دەربڕین بنیاتکرن واتا تە مافێ نەرازی و ڕازیوونێ هەیە ب ڕایا ئەڤێن دیتر هەیە،و زانیاریە دگەڵ ئەڤێن دیتر دبنە هاوبەش ، مافێ مرۆڤ و ئازادیا ڕادەربڕینی بنیاتکرنێ دێاردکەت، کو کۆمەڵگەهەکا دادپەروەرانە پەێدادکەت، کۆمەڵگەهەکا کو مافێ مرۆڤ و دادپەروەری بناسێت خزمەتێ دکەت و هەندەک جار دەسەڵات ماددێ 19ی جاڕنامەیا جیهانی مافێن مرۆڤ و ئەو مافێن ژلایەن ڕێکخراوا مافێ مرۆڤەوە پشتەڤانی بوکرن، مافێ ئازادیا ئایین و ئازادی وێژدان مافێ مرۆڤ و هزركرن( فکر) و مافێ پێکهێنانا پارتا سیاسی و مافێ خۆپیشاندان و ب ئاشتیان بخوڤەدگریت .