عەلی جمال
لەپشت ڕێنێسانسی ڕۆژئاوا و باڵادەستییە سەرسوڕهێنەرەکەی و دەستکەوتە گەورەکانییەوە، کولتوورێکی ڕەخنەگرانە و بیری فەلسەفی و کۆمەڵگەیەکی کراوە هەیە کە کەشوهەوایەک بۆ لێکۆڵینەوەی زانستی بەبێ سنوور و سنووردارکردن زامن دەکات و باوەڕی بە ئازادی بیرکردنەوە و ڕادەربڕین و… کە هەموو گەردوون ملکەچی یاسا و یاساکانە و ئەم یاسایانە ئازادن بۆ هەرکەسێک کە بیاندۆزێتەوە و بەکاریان بهێنێت و لە بەرژەوەندی کەسدا نین. زانست تێگەیشتنە لە ڕاستی یاسا و بەکارهێنانی لە هەموو ئاستێکی جیاوازدا. زانستی ڕۆژئاوایی سەلماندوویەتی کە باڵادەستییە سەرسوڕهێنەرەکەی هیچ بنەمایەکی ڕەگەزی، بایۆلۆژی و بۆماوەیی نییە بەڵکو نهێنی ئەم باڵادەستییە سەرسوڕهێنەرە دەگەڕێتەوە بۆ هۆکاری تەنیا کولتووری، چونکە گەلان لە توانا زگماکییەکاندا هاوشێوەن. ئێمە نکوڵی لەوە ناکەین کە ژیانی ڕۆژئاوایی پڕە لە کەموکوڕی و کەموکوڕی لە ژیانی کۆمەڵایەتی و دەروونی و ڕۆحی و ئایینیدا بەڵام بەزەحمەت لە هیچ توێژەرێک ئەو ڕۆڵە یەکلاکەرەوەیە شاراوەتەوە کە فەلسەفە لە ڕینێسانس و گەشەسەندنی شارستانیەتی ڕۆژئاوادا گێڕاوە زانستەکانی لە ڕۆژئاوا لەدایک بووە و شارستانیەتی ڕۆژئاوا بە گشتی بەرهەمێکی فەلسەفی ڕاستەوخۆیە یان بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ، چونکە کەشوهەوای کولتووری بۆ ڕۆژئاوا دابین کردووە. فەلسەفە سیستەمێکی مەعریفەی گەشەسەندوو و ناوازەیە، وە زۆر مەعقولە فەلسەفە بە زانستی بەکارهێنانی عەقڵ وەسف بکرێت، چونکە فەلسەفە عەقیدە و ئایین و مەزهەب نییە، بەڵکو ڕێگایەکە بۆ ڕێکخستنی چالاکیی مرۆڤ عەقڵ لە هەموو ئەو بوارانەی کە عەقڵ دەتوانێت شارەزا بێت. فەلسەفە لە ڕابردوودا بە زانستی زانست پێناسە کرا، بەڵام وردە وردە ئەم ئیمتیازەی لەدەستدا دوای ئەوەی زانستە سروشتی و مرۆییەکان لێی جیابوونەوە و خۆیان وەک بوارەکانی تایبەتمەندبوون لە ڕووی بابەت یان میتۆدەوە جێگیر کرد. فەلسەفە بیری ئیمپرۆڤیزەکراو نییە، هەروەها قسەی فیکری نییە کە سەرچاوەکەی نادیارە و پارچە بۆچوونەکانی لێرە و لەوێش نییە. بەڵکو بیرکردنەوەی ڕێکخراو و پێکهاتەیەکی بیرۆکە و تیۆرییە. ڕەنگە فەیلەسوف چەند بابەتێک بخاتە بەر باس، وەک بوون و مەعریفە و بەهاکان، بەڵام ئەمە ڕێگری ناکات فەلسەفەکەی بە ڕێکوپێکی و پێشکەوتن تایبەتمەند بێت و پەنا بۆ توندی لۆژیکی ببات. فەلسەفە بیرکردنەوەیەکی عەقڵانی و تێڕامانە کە خۆی لە هەستە سۆزدارییەکان دوور دەخاتەوە، وەک هایدگەر دەڵێت:
بە بڕوای من خاڵی یەکتربڕین لە نێوان ئایین و فەلسەفە و زانستدا هەیە، هەرچەندە هەریەکەیان ڕێبازێکی جیاوازیان هەیە. ئایین وەڵامی کۆتایی دەداتەوە، فەلسەفە مەلەفی پرسیارەکان دەکاتەوە، زانستیش هەوڵ دەدات، لە ڕێگەی زانیاری وردەوە، بیرۆکەی بلوری دابڕێژێت. وەک ئەوە وایە ئەو سێ کەسە نوێنەرایەتی درەختێک دەکەن کە ڕەگ و ڕیشەی ئایین و چەقۆکەی فەلسەفە و بەرهەمەکانی زانستە. لە ڕاستیدا خاڵی یەکتربڕین لە نێوان سێ بوارەکەی فەلسەفە و زانست و ئیماندا هەیە. لە ڕاستیدا فەلسەفە ئەو ناوچەیە بێ ناوەیە لە نێوان زانست و ئاییندا، بەر هێرشی هەردوولا کەوتووە. ئایین جیاوازە لە فەلسەفە بەوەی وەڵامێکی ئامادەکراو و تایبەت و دڵنیا دەداتەوە، لە کاتێکدا فەلسەفە بەردەوامە لە گەڕان و بەرزکردنەوەی گەردەلولی گومان بەبێ وەستان. وە لە هەموو شتێکی باشدا، و هەریەکەیان ئەوەیە کە مرۆڤ پێویستی پێیەتی. لە هەڵوێستی مرۆڤ بەرامبەر بە مردن دەبینین زانست وەڵامەکەی نییە. سەبارەت بە فەلسەفە، لە فەزای بێکۆتاییدا بە دوای ڕوونکردنەوە و لۆژیکدا مەلە دەکات. بەڵام ئایین دووجار لە دونیا و قیامەتدا دڵنیایی و ئاسوودەیی و قەناعەت لە مانای ژیاندا دەهێنێتە دڵی مرۆڤەوە. بەڵام بەبێ گێژەڵوکەی بیری فەلسەفی، فیکر لە مێژوودا چالاکی نەدەبوو. فەلسەفە نوێنەرایەتی چەقی درەختێک دەکات کە بەرهەمەکانی زانست لێیەوە سەرهەڵدەدەن، لە کاتێکدا ئەو ڕەگ و ڕیشە بەهێزانەی کە دەچنە قووڵایی خاکەوە میتافیزیک یان ئایینن و دەبێت لە ڕادەبەدەر جێگیر بن. لێرەوە دەبێت پەیوەندی ئایین بە زانست و فەلسەفەوە تێبگەین، بەو پێیەی هەریەکەیان بوارێکی تایبەتی خۆیان هەیە. وەک چۆن مرۆڤ لە سێ گۆشەنیگاوە لە پێشەوەی خۆی دەڕوانێت: ئەگەر لە ژێر پێیەکانیدا بڕوانێت، ئەوە مەعریفەیە، ئەگەر سەیری ئاسۆ بکات، ئەوە فەلسەفەیە؛ فەیلەسوف گرامشی پێی وابوو هەریەک لە ئێمە بە جۆرێک لە جۆرەکان زانا و فەیلەسوفێکی خۆبەخۆین. وە لە تۆدا جیهانی بچووکتر چەماوەتەوە. مێژوونووسانی زانست و مێژوونووسانی شارستانیەتی ڕۆژئاوا و بیرمەندانی پێشەنگ پێیان وایە کە کولتووری ڕۆژئاوا و زانستەکانی و هونەر و ڕێکخراوەکان و شارستانیەتەکەی بەرهەمی بیری فەلسەفی یۆنانین. بیرمەندی فەرەنسی دیبرای دەڵێت؛
فەلسەفە فۆرمێکە لە هۆشیاری مرۆڤایەتی پێوەندی بە پرسە کۆمەڵایەتییەکان و نیگەرانییەکانی هاوچەرخەوە هەیە، مارکس لەم بارەیەوە دەڵێت: “ئەوە ئاگایی مرۆڤەکان نییە کە بوونیان دیاری دەکات، بەڵکو ئەوە بوونی کۆمەڵایەتییانە کە هۆشیارییان دیاری دەکات”. فەلسەفە جیاوازە لە کۆمەڵناسی و ئەنترۆپۆلۆژی. چونکە لێکۆڵینەوەیەکی زانستی بابەتیی نییە لەسەر پرسەکانی کۆمەڵگەیەکی دیاریکراو؛ تەنها دەستنیشانکردنی هەندێک نەخۆشی کۆمەڵایەتی نییە. سروشتی گشتی و هەمەلایەنەی فەلسەفە ئەمە ڕەتدەکاتەوە. لێکۆڵینەوە لەوە ناکات کە چییە مەگەر لە چوارچێوەی ئەوەی کە دەبێ بێت. تەماحی فەیلەسوف بۆ گەیشتن بە گشتگیری، وا دەکات لە سەرووی ئەوەی ببێتە چاکسازیخوازێکی کۆمەڵایەتی تەنیا، یان زۆرترین زانایەکی کۆمەڵایەتی کە بارودۆخی مێژوویی سەپێنراوە، بەرزبێتەوە. هۆکاری گرنگیدانی فەیلەسوف بۆ پرسەکانی ژیان و کۆمەڵگا چییە؟ وەڵامەکە، یەکەم، چونکە فەلسەفە گەڕانە بە دوای حەقیقەتدا و ئەو وەڵامانەی کە پێشنیاری دەکات، دەردەکەون کە پشکنینی بەردەوامی بەشداری ڕاستەوخۆ لە چارەسەرکردنی کێشەکانی مرۆڤدا، هەرچەندە چانسی سەرکەوتن لاواز بێت. دووەم: لەبەرئەوەی فەلسەفە ئەوپەڕی بایەخ بە مرۆڤ دەدات و بە ناوەندی بەرژەوەندییەکانی خۆی دەزانێت، وەک چۆن پەیوەندی بە پرسەکانەوە هەیە تەنها تا ئەو ڕادەیەی کە پەیوەندییان بە مرۆڤەوە هەیە بۆیە فۆیەرباخ دەڵێت: هەموو فەلسەفەیەک کە دامەزراو بێت لە دەرەوەی مرۆڤ و لە دابڕان لێی ناتوانرێت بە فەلسەفە هەژمار بکرێت.
ئەو پرسیارەی ئێستا دێتە پێشەوە ئەوەیە: ئایا فەلسەفە واجبە ؟ دیکارت دەڵێت: بۆ مرۆڤ و ژیان بەبێ فەلسەفە بەڕاستی وەک کەسێک وایە کە چاوەکانی بە داخراویی بهێڵێتەوە و هەوڵی کردنەوەی نادات چێژی بینینی هەموو ئەو شتانەی کە بینین ئاشکرای دەکات ناتوانرێت بەراورد بکرێت بەو ڕەزامەندییەی کە لە زانینی ئەو شتانەدا دێتە ئاراوە لە ڕێگەی فەلسەفەوە بۆمان ئاشکرا دەبن”. کۆتا هێڵ ئەوەیە کە فەلسەفە لوکسێکی فیکری نییە، بەڵکو پێویستییەکە. سروشتی کێشەدار و ڕەخنەیی فەلسەفە وا دەخوازێت کە سەرلەنوێ بە هەموو شتێکدا بچێتەوە، و هەموو پرسەکانی ژیان، و بەم شێوەیە بیخاتە ژێر لێپرسینەوە. فەلسەفەش، پابەندبوونە، چونکە تێکەڵاوبوون و تێکەڵکردنی هەموو ئەو شتانەیە کە بەشدارن لە پرۆسەی ژیاندا، بەمەش دەیخاتە ناو فەزایەکی فراوانتر و فراوانترەوە. لەم ڕوانگەیەوە تێدەگەین بۆچی فەلسەفە لە دژی هەموو جۆرەکانی توندوتیژی کۆدەبێتەوە لە هەوڵێکدا بۆ بڵاوکردنەوەی کولتوری لێبوردەیی و کراوەیی بەڕووی ئەوانی تردا.