عەلی جمال
یاسا سیستەمێکە لە ڕێسا و پرەنسیپەکان کە ڕەفتاری تاکەکان ڕێکدەخات و ماف و ئەرکەکانیان لە کۆمەڵگادا دیاری دەکات. یاساکە بە بنەمای دامەزراندنی کۆمەڵگایەکی ڕێکخراو و بەردەوام دادەنرێت، بەو پێیەی کاردەکات بۆ دەستەبەرکردنی دادپەروەری و یەکسانی و پاراستنی مافەکانی تاک و کۆمەڵگا بە گشتی. یاساکان ڕۆڵێکی چارەنووسساز دەگێڕن لە بەرەوپێشبردنی ڕێکوپێکی و سەقامگیری و پەرەپێدانی متمانە لە نێوان تاکەکان و دامەزراوەکان لە کۆمەڵگاکاندا.
یاسا بەگشتی کۆمەڵێک ڕێسایە کە پەیوەندی ئەندامانی کۆمەڵگا لەگەڵ یەکتردا ڕێکدەخات لە وڵاتێکی دیاریکراودا یاسا ئەو ڕێسای باوەیە کە وڵاتێکی دیاریکراو لە کاتێکی دیاریکراودا جێبەجێی دەکات لە ڕێساکان کە دەسەڵاتی یاسادانان بۆ ڕێکخستنی بابەتێک دادەمەزرێنێت کۆمەڵگەیەکی دوور لە یاساکان هیچ نییە جگە لە دارستانێک کە بەهێزەکان تێیدا لاوازەکان دەخۆن و ئاژاوەگێڕی زاڵ دەبێت و ئاژاوە و ناهاوسەنگی زاڵ دەبێت و سەروەری یاسا لە کۆمەڵگەیەکی دیاریکراودا دەیبەخشێت ئەوە کارەکتەری سەقامگیرییە.
پەیوەندی یاسا و کۆمەڵگا لەگەڵ یەکتردا بەهێز و تۆکمەیە یاسا بەبێ کۆمەڵگا بوونی نییە و بە پێچەوانەشەوە، وەک چۆن پەیوەندییەکی نزیک لە نێوان یاسا و کۆمەڵگادا هەیە، یاسا کاریگەری لەسەر ئەو کۆمەڵگایە هەیە کە تێیدا جێبەجێ دەکرێت کۆمەڵگا کۆمەڵێک تیۆری زانستی کە بنەمایەکی هۆشیار و عەقڵانی و مێژوویی و ئایدیاڵیان هەیە هەروەها ئەم بناغانەن کە یاسا لەسەری بنیات نراوە ئەوانەن کە مانا و لێکدانەوەیان بە یاسا یاساییەکان دەبەخشن و یارمەتیدەرن بۆ جێبەجێکردنی بە شێوەیەکی دروست، و بۆ ئەوەی نەکەوێت… لە ئەگەری هەڵەکردن لە کاتی جێبەجێکردنی یاسا یان تێگەیشتن و لێکدانەوە، پێویستە ئاماژە بە تیۆری و دەقە یاساییە بنەڕەتییەکان بکرێت
بەگشتی لەسەر ئەوە کۆکن کە جاڕنامەی جیهانی مافی مرۆڤ بناغەی یاسای نێودەوڵەتی مافی مرۆڤە. جاڕنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ کە لە ساڵی ١٩٤٨ پەسەند کرا، ئیلهامبەخش بووە بۆ جەستەیەکی دەوڵەمەند لە پەیماننامە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ کە لە ڕووی یاساییەوە پابەندکەرن. بەردەوامە لە ئیلهامبەخشین بۆ هەموومان هەم لە بەرەنگاربوونەوەی نادادپەروەری، هەم لە کاتی ململانێ، هەم لە کۆمەڵگا ستەملێکراوەکان، هەم لە هەوڵەکانمان بەرەو بەهرەمەندبوونی گشتگیر لە مافەکانی مرۆڤ.
ئەم بەیاننامەیە نوێنەرایەتی دانپێدانانێکی نێودەوڵەتی دەکات کە مافە بنەڕەتییەکان و ئازادییە بنەڕەتییەکان لە هەموو مرۆڤەکاندا بوونیان هەیە، بێبەش نین و لە چوارچێوەی یەکسانیدا بۆ هەمووان دەگونجێن و هەریەک لە ئێمە لە ڕووی کەرامەت و مافەوە ئازاد و یەکسان لەدایک بووین. جیاوازییەکانمان هەرچییەک بێت سەبارەت بە نەتەوە، شوێنی نیشتەجێبوون، ڕەگەز، ڕەچەڵەکی نەتەوەیی یان نەتەوەیی، ڕەنگ، ئایین، زمان یان هەر پێگەیەکی دیکە، ئاماژە بەوە دەکرێت کە لە ١٠ی کانوونی دووەمی ١٩٤٨ کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پابەندبوونی خۆی بە بەرزڕاگرتنی ئێمە ڕاگەیاند مافی کەرامەت و دادپەروەری.
بەدرێژایی ساڵان، پابەندبوونە پەیوەندیدارەکە بووەتە یاسا، جا چ لە شێوەی پەیماننامە، یاسا نێودەوڵەتییە داب و نەریتیەکان، بنەما گشتییەکان، ڕێککەوتنە ناوچەییەکان و یاسا ناوخۆییەکان، کە مافەکانی مرۆڤ تێیدا دەرببڕدرێت و دەستەبەر دەکرێت. جاڕنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ ئیلهامبەخش بووە بۆ زیاتر لە ٨٠ پەیماننامە و بەیاننامەی نێودەوڵەتی مافی مرۆڤ، لەگەڵ ژمارەیەکی زۆر لە ڕێککەوتننامەی مافی مرۆڤی ناوچەیی، ئامرازەکانی مافی مرۆڤی ناوخۆیی و بڕگە دەستوورییەکان بە هەمان شێوە، سیستەمێکی گشتگیر و پابەندکەری یاسایی بۆ پێشخستنی و… پاراستنی مافەکانی مرۆڤ .
بە بنیاتنانی دەستکەوتەکانی جاڕنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ، پەیمانی نێودەوڵەتی مافە مەدەنی و سیاسییەکان و پەیمانی نێودەوڵەتی مافە ئابووری و کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان لە ساڵی ١٩٧٦ کەوتە بواری جێبەجێکردنەوە. ئەم دوو پەیمانە تیشکیان خستە سەر زۆربەی ئەو مافانەی کە ئەمڕۆ لە پەیماننامەکەدا جێگیرکراون، و بە شێوەیەکی کاریگەر وایان لێکرد کە پابەندکەر بن بۆ ئەو دەوڵەتانەی کە پەسەندیان کردووە. لەوانە مافە ئاساییەکان وەک مافی ژیان، یەکسانی لەبەردەم یاسا و ئازادی ڕادەربڕین، هەروەها مافی کارکردن و ئاسایشی کۆمەڵایەتی و پەروەردە. جگە لە جاڕنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ، ئەو دوو پەیمانە یاسای نێودەوڵەتی مافی مرۆڤ لەخۆدەگرێت.
بە تێپەڕبوونی کات، پەیماننامە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ زیاتر تەرکیز و تایبەتمەند بوون، چ لەسەر ئەو پرسانەی کە لەبەرچاو دەگیرێن و چ لەسەر ئەو گروپە کۆمەڵایەتیانەی کە پێویستییان بە پاراستن پێشبینی دەکرێت. جەستەی یاسای نێودەوڵەتی مافی مرۆڤ بەردەوامە لە گەشەکردن و گەشەکردن، هەروەها تیشک خستنە سەر ئەو ماف و ئازادییە بنەڕەتیانەی کە لە پڕۆژە یاسای نێودەوڵەتی مافەکانی مرۆڤدا هاتووە، ئەمەش بە واتای چارەسەرکردنی نیگەرانییەکانی وەک هەڵاواردنی ڕەگەزی، ئەشکەنجەدان، بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ، بابەتی کەمئەندامی، و… مافەکانی ژنان، منداڵان، کۆچبەران، کەمینەکان و گەلانی ڕەسەن.
بنەما سەرەکییەکانی مافی مرۆڤ، کە بۆ یەکەمجار لە جاڕنامەی جیهانی مافی مرۆڤدا هاتووە، وەک گشتگیربوون، وابەستەیی یەکتر، دابەشنەبوون، یەکسانی و جیاکاری نەکردن، هەروەها جێگیرکردنی مافەکانی مرۆڤ لە یەک کاتدا لە هەردوو ماف و پابەندبوونەکانی پەیوەست بە مافەکانەوە هەڵگران و بەرپرسان، لە زۆرێک لە بەیاننامە و بڕیارنامە نێودەوڵەتییەکانی مافەکانی مرۆڤدا دووبارە کراوەتەوە. ئەمڕۆ ئاماژە بەوە دەکرێت کە هەموو وڵاتانی ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکان لانیکەم یەکێک لە پەیماننامە سەرەکییە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤیان واژۆ کردووە و لە سەدا هەشتای ئەو دەوڵەتانە چوار پەیماننامە یان زیاتریان پەسەند کردووە، ئەمەش دەربڕینێکی بەرجەستە لە گشتگیربوونی جاڕنامەی جیهانیی دابین دەکات مافی مرۆڤ و مافی مرۆڤی نێودەوڵەتی
IHL لەسەر بنەمای ڕێککەوتننامەکانی جنێڤ و پرۆتۆکۆڵە زیادەکانیان، ڕێککەوتننامەکانی لاهای، زنجیرەیەک پەیماننامە کە ئامراز و شێوازەکانی شەڕکردن بەڕێوەدەبەن، وەک ئەوانەی کە چەکی کوێرکەری لەیزەر، مین، چەکی کیمیایی و بایۆلۆژی و یاسای سەربازی قەدەغە دەکەن.
یاسای نێودەوڵەتی مافی مرۆڤ ئاڵۆزترە و بە پێچەوانەی یاسای مرۆیی نێودەوڵەتی، پەیماننامەی ناوچەیی دەگرێتەوە. ئامرازی سەرەکی یاسایی جیهانی جاڕنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤە، کە لە ساڵی ١٩٤٨ لە لایەن کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە پەسەند کراوە، پەیماننامە جیهانییەکانی دیکە بریتین لە پەیماننامەی نێودەوڵەتی مافە مەدەنی و سیاسییەکان و پەیمانی نێودەوڵەتی مافە ئابووری و کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان، هەروەها… پەیماننامەکانی ڕێگریکردن لە ئەشکەنجەدان و مامەڵەکردن یان سزادانی تری دڕندانە یان دڕندانە و سزادانی کردەوەی نامرۆڤانە یان سووکایەتیکردن، نەهێشتنی هەڵاواردن و هەڵاواردنی ڕەگەزی دژی ژنان، و مافەکانی منداڵ.
یاسا ئامرازێکی کۆنترۆڵکردنی کۆمەڵایەتییە و ئامرازێکی بنەڕەتییە کە لە کۆمەڵگادا پشتی پێدەبەسترێت بۆ ڕێکخستنی ڕەفتاری تاکەکانی لەلایەن توێژەر ڕۆسکۆ پاوندەوە ڕاگەیەندراوە کە یاسا زانستی ئەندازیاری کۆمەڵایەتییە کە لە ڕێگەیەوە پەیوەندییە مرۆییەکانی تاکەکان لە… کۆمەڵگا ڕێکخراوە سیاسییەکان ڕێکدەخرێن، یان شێوازێکی کۆنترۆڵکردنی کۆمەڵایەتییە لە ڕێگەی… بەکارهێنانی دەسەڵاتی کۆمەڵگەیەکی ڕێکخراو لە ڕووی سیاسییەوە، یاسا ڕۆڵێکی بنەڕەتی هەیە لە پاراستنی یەکگرتوویی و یەکگرتوویی و سەقامگیریی ئەندامانی کۆمەڵگادا. ئەمەش بە گەیشتن بە دادپەروەری و دابینکردنی ئازادی و ئاسایش لە ڕێگەی پابەندبوون بە تاکەکان بەو ڕێسا و فەرمانانەی دەسەڵاتی باڵا دەردەچن.
پێویستە هەموو ئەندامێکی کۆمەڵگا شارەزایی تەواو لە یاسادا هەبێت، هەروەها دەبێت کولتوورێکی یاسایی هەبێت کە بتوانێت ماف و ئەرکەکانی بزانێت هیچ تاکێک لە کۆمەڵگادا بیانوویەکی نییە بۆ بێئاگایی لە یاسا. وەک چۆن ئەو تاکەی کە پێویستی بە هەر ئامۆژگاریەکی یاسایی هەیە لەسەر پرسێکی دیاریکراو، لە ڕاستیدا کەسێک دەدۆزێتەوە کە پێشکەشی بکات، و ئامۆژگاری یاسایی بریتییە لە گەڕان بەدوای بۆچوونی یاسا لەسەر پرسێکی دیاریکراو کە ڕەنگە ببێتە بابەتی ناکۆکییەک کە ڕوویداوە یان لە داهاتوودا ڕوودەدات، هەربۆیە ڕاوێژکارەکە سەروەری یاسا تێیدا دەزانێت، هەروەها ئەگەری ئەوە هەیە کە ڕاوێژکارییەکە پرسێک بێت کە جێگەی ناکۆکی نییە، بەڵام ڕاوێژکارەکە دەیەوێت ئاگاداری بێت کاتێک کار لەسەری دەکات ; ئه مه بۆ ئه وه ی له و باره یه وه به ڕده وام نه بێت به لێپرسینه وه ی یاسایی یان زیان [4] شایانی باسه هه ڕچه نده یاسا دادپه ڕوه ڕ بێت له ڕووی تیۆرییه وه ، واقیعی کرده یی سه لماندی که زۆرێک له ده ستور و یاساکان به ڕزه که یان به ده ست نه هێناوه ئایدیاڵەکان کە ئاواتەخوازن و ئەمەش پەیوەندی بە یاسادانەر و ڕادەی لایەنگرییەکەیەوە هەیە بەرامبەر بە بەرژەوەندییە کەسییەکانی، بۆیە مرۆڤ چەندە دادپەروەر و بێلایەن و بێلایەن بێت، چەمکی دادپەروەری تا ڕادەیەکی دیاریکراو بەرتەسک دەبێتەوە ڕادە، و لێرەوە جیاکردنەوەی یاسای ئیلاهی بە توانای بەدەستهێنانی دادپەروەری و یەکسانی و بەدەستهێنانی ئاسایش و سەقامگیری وەک بێلایەنە لە دەرکردنی یاسا و یاسادانان.
یاسای نێودەوڵەتی مافی مرۆڤ پابەندبوونەکان دادەمەزرێنێت کە دەوڵەتان دەبێ پابەندبن پێیانەوە. کاتێک دەوڵەتەکان دەبنە لایەنی پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان، ئەوە لەبەرچاو دەگیرێت کە ئەوان ئەرک و ئەرکەکان لە چوارچێوەی یاسای نێودەوڵەتی پەیوەست بە ڕێزگرتن و پاراستن و جێبەجێکردنی مافەکانی مرۆڤ لە ئەستۆ دەگرن. پابەندبوونی ڕێزگرتن بەو مانایەیە کە دەوڵەتان دەبێ خۆیان لە دەستوەردان یان کەمکردنەوەی بەهرەمەندبوون لە مافەکانی مرۆڤ بەدوور بگرن. ئەرکی پاراستن داوا لە دەوڵەتان دەکات تاک و گروپەکان لە پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ بپارێزن. پابەندبوونی جێبەجێکردن بریتییە لە داواکردن لە دەوڵەتان کە ڕێوشوێنی ئەرێنی بگرنەبەر بۆ ئاسانکاری بۆ بەهرەمەندبوون لە مافە سەرەتاییەکانی مرۆڤ.
حکومەتەکان بە پەسەندکردنی پەیماننامە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ، بەڵێن دەدەن کە ڕێوشوێن و یاسای ناوخۆیی دابنێن کە لەگەڵ پابەندبوون و ئەرکە گرێبەستییەکانیاندا بگونجێت. لێرەوە سیستەمی یاسایی ناوخۆیی پاراستنی یاسایی سەرەتایی بۆ مافەکانی مرۆڤ دابین دەکات کە بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەکان گەرەنتی دەکرێن. لە ئەگەری ئەوەی ڕێکارەکانی دادوەری نەتوانن چارەسەری پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ بکەن، ئاماژە بەوە دەکرێت کە میکانیزم و ڕێکارەکان بۆ سکاڵای تاکەکەسی لەسەر ئاستی ناوچەیی و نێودەوڵەتی لەبەردەستدایە بە مەبەستی یارمەتیدان لە ڕێزگرتن و جێبەجێکردن و جێبەجێکردنی ستانداردە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ لە ئاستی ناوخۆییدا .